Bojčukizm, represiї ta naїv: čym žylo ukraїnśke mystectvo 1930-h

Pislja poperedńoї stattiAvangardysty ta žyttja — golovne pro ukraїnśke mystectvo 1920-h v čytačiv mav by lyšytyś nathnennyj nastrij: mystectvo avangardu vyhodyť na vulyci, miž hudožnykamy počynajeťsja dyskurs ta dialog, a revoljucija vseljaje tiľky nadiju. Ale vže v nastupnomu desjatylitti oficijno progološujeťsja doktryna sociaľnogo realizmu, ne lyše počynajuťsja represiї avangardystiv, ale j z’javljajeťsja paradoks naїvnogo mystectva. Pro ce my j rozkažemo v našij četvertij statti specproektu «100 rokiv ukraїnśkogo mystectva».

Bojčukizm: monumentalizm na polotni

Ujaviť sobi grupu hudožnykiv, jaki razom pracjujuť u velykij majsterni. Vony samostijno zmišujuť farby, robljať pidramnyky, gotujuť penzli ta polotna. Їh nadyhajuť liniї ta koľory mozaїk Kyїvśkoї Rusi ta Vizantiї. Ujavyly? Ni, my ne pomylylysja temoju statti, bo same tak bojčukisty pracjuvaly z 1910 po 1930 roky.

Cju mystećku školu francuzy nazvaly Renovation Byzantine («vizantijśki renovaciї» – prym. red.). Її zasnuvav Myhajlo Bojčuk pid čas navčannja u Paryži. Todi ž i utvorylaś grupa “bojčukistiv”: Mykola Kasperovyč, Sofija Boduen-de-Kurtene ta Sofija Nalepynśka. Vony pracjuvaly za pryncypom artiľnosti – hudožnih majstereń časiv Vidrodžennja: koly včyteľ pracjuje razom z učnjamy, a zamisť indyviduaľnoї tvorčosti zvelyčujeťsja kolektyvna.

Myhajlo Bojčuk u svoїh robotah bagato zvertajeťsja do mystectva Vizantiї ta Kyїvśkoї Rusi. Jomu vdajeťsja syntezuvaty їh iz dyskursom novostvorenoї komunistyčnoї deržavy i stvoryty novu estetyku. Bojčuk pojednuje vpiznavani elementy davńogo cerkovnogo mystectva i tvorčisť sučasnyh hudožnykiv — napryklad, meksykancja Dijego Rivery.

Zagalom, isnujuť 2 osnovnyh stereotypy pro bojčukizm. Peršyj poljagaje v tomu, ščo bojčukizm – ce tiľky monumentaľnyj styľ. Naspravdi ž hudožnyky bagato pracjuvaly i z žyvopysom, ale dijsno nadyhalysja mozaїkamy, de kompozycija bula vyvaženoju i bez zajvyh elementiv. Drugyj že stereotyp poljagaje v tomu, ščo bojčukizm – ce komunistyčna propaganda. Ale jak vizantijśka estetyka ta filosofija Skovorody, jaku ljubyly bojčukisty, možuť dorivnjuvaty agitkam?

Na žaľ, tvoriv bojčukistiv lyšylosja duže malo. U 1930-h rokah u їhnih robotah na temu povsjakdennogo siľśkogo žyttja vlada počala vbačaty «buržuaznyj nacionalizm». Їhni roboty znyščuvalysja ta spaljuvalyś jak «antyradjanśka i nacionalistyčna propaganda», a samyh hudožnykiv rozstriljaly u 1937 roci.

Fedir Kryčevśkyj: učeń Gustava Klimta

Inodi zdajeťsja, ščo ne maty hoč jakoїś tajemnyci čy legendy, jakščo ty ukraїnśkyj myteć, – prosto soromno. Oś i Fedir Kryčevśkyj maje nepidtverdženu (ale j ne sprostovanu) legendu, nibyto vin navčavsja u Vidni u Gustava Klimta.

Fedir Kryčevśkyj. Avtoportret

Navčavsja vin, čy ni, ale u tvorah Kryčevśkogo možna pomityty vplyv Klimta. Napryklad,  jogo znamenytyj tryptyh «Žyttja», stvorenyj u 1920-ti roky, možna porivnjaty z tvoramy Klimta «Pocilunok», «Žyttja ta smerť» ta «Try periody žinky» .

Gustav Klimt. «Žyttja ta smerť»

Perša častyna – ce «Ljubov». Druga – «Sim’ja», a tretja – «Povernennja». Cej tryptyh — obigravannja travmy, jaku zaznalo vse suspiľstvo pislja vojen ta revoljuciї. Mystectvoznavci zaznačajuť, ščo soldat, jakyj tut zobraženyj, vykonanyj v tradycijah videnśkoї školy, ale u styli Eğona Šile. Pry ćomu, tvory Fedora Kryčevśkogo ne vtračajuť nacionaľnogo kolorytu. Čerez ce rosijśka krytyka vidznačala, ščo vin «vyjavyl slabkisť ljubyty vse ridne». Tryptyh «Žyttja» eksponuvavsja na Venecijśkij bijenale i, za slovamy mystectvoznavciv, «stav spravžńoju sensacijeju».

Fedir Kryčevśkyj. Tryptyh «Žyttja»

Fedir Kryčevśkyj vidomyj takož jak peršyj rektor Ukraїnśkoї Akademiї mystectva (1917). Ale rektorom vin probuv lyše rik: koly biľšovyky v sični 1918 roku zahopyly Kyїv, vony zakryly Akademiju. Pislja ćogo vin kupuje nevelyčku hatu v seli i oseljajeťsja tam. V seli Šyšaky hudožnyk zibrav velyku kolekciju narodnogo mystectva — kylymiv, vyšyvok, keramiky, ikonopysu. Na žaľ, use ce zgorilo razom z budynkom.

Šče odna tajemnycja, pro jaku ridko zgadujuť – ce žyttja hudožnyka pid čas Drugoї Svitovoї vijny. Dostemenno vidomo, ščo vin vidmovyvsja vid evakuaciї do Ufy, i ščo jogo shopyv radjanśkyj «smerš» na terytoriї Kaliningradu. Tjažko hvoryj, u 1946 roci Kryčevśkyj zvernuvsja z lystom do komunistyčnogo urjadu z prohannjam daty jomu dozvil povernutysja do Kyjeva. Dozvil vin otrymav, ale povertatysja bulo nikudy: kvartyra v Kyjevi i budynok u seli buly zrujnovani. Komitet u spravah mystectva dopomig Kryčevśkym vynajnjaty žytlo v Irpeni.

Pislja «smeršu» hudožnyk ostatočno mig zabuty i pro vykladaćku kar’jeru i pro vystavky. Mykyta Hruščov obicjav Fedorovi Kryčevśkomu pomyluvannja, jakščo vin namaljuje portret Stalina. Odnak myteć vidmovyvsja.  Fedir Kryčevśkyj pomer za moľbertom vid golodu 30 lypnja 1947 roku v Irpeni.

Stalinśki premiї ta paradoks narodnogo mystectva

Same v cej period, 1934 roku, z’javljajeťsja i zatverdžujeťsja oficijna doktryna socrealizmu, jaka bula vperše ozvučena pyśmennykom Maksymom Goŕkym.

Ale proces cenzury ta mystectva «za čitko napysanymy pravylamy» počavsja šče zadovgo do stalinśkogo teroru. Napryklad, cja cytata Volodymyra Uľjanova pro jogo stavlennja do sučasnogo mystectva, niby rezjume kuľturnoї sytuaciї, jaka isnuvala z seredyny 1930-h rokiv:

Mystectvo naležyť narodu. Vono povynne pohodyty svoїm korinnjam u glybynu šyrokyh trudjaščyh mas. Mystectvo povynne buty zrozumilym cym masam, i ci masy povynni ljubyty ce mystectvo. Vono povynne ob’jednuvaty počuttja, volju ta dumku cyh mas, pidnimaty їh. Mystectvo povynne probudžuvaty u nyh hudožnykiv i rozvyvaty їh. Čy povynni my pidnosyty nevelykij menšosti solodki vytončeni biskvity, todi jak robitnyky ta seljany poterpajuť vid nestači čornogo hliba.

Protjagom nastupnyh desjatyliť «kuľturnym gerojem», staje laureat stalinśkoї premiї. Stalinśka premija u toj čas označaje mandat doviry hudožnyku: movljav, vin jde pravyľnoju dorogoju i stvorjuje absoljutno prydatnyj dlja agitacijnyh potreb deržavy produkt.

Vodnočas, koly v kraїni formujeťsja format, jakyj vymagaje vid mytcja sliduvannja duže velykij kiľkosti kanoničnyh nastanov, z’javljajeťsja paradoks narodnogo mystectva.

Bez perebiľšennja 1930-ti – ce period, koly mytcja mogly vidpravyty u konctabir za nepravyľno zobraženu dojarku. Pro eksperymenty možna zabuty, a hto ne rozstriljanyj, toj hovajeťsja deś u pidvalah. I v cej že čas v 1936-37-h rokah na hudožnij sceni z’javljajeťsja Marija Prymačenko.

Marija Prymačenko

My zvykly do її obrazu spokijnoї žinky v hustyni, i vona dijsno jaskravo vyriznjajeťsja u čolovikocentryčnomu sviti mystectva socialistyčnogo realizmu. Vsi ci geroї stalinśkyh premij – ce zazvyčaj čoloviky, suvori ta bezkompromisni u svojemu kolaboracionizmovi. A vona – prosta žinka z ukraїnśkogo sela. Prote ne taka prosta, jak zdajeťsja.

U 1936 roci Mariju Prymačenko zaprosyly do Kyjeva. Tam vona perebuvaje v potužnomu mystećkomu poli spilkuvannja, vidviduje muzeї ta robyť tam zamaľovky. Tož її roboty — ce ne lyše prostonarodna tradycija kosmizmu, a šče j dialog iz obrazotvorčoju tradycijeju.

Marija Prymačenko. «Zvir guljaje»

Dlja togo, ščob obgovorjuvaty fenomen Mariї Prymačenko ta її tvorčisť, potribna okrema stattja. Nemaje sumnivu v її talanti. Ale zaraz očevydno, čomu komunistyčna vlada bula takoju lojaľnoju i naviť pidtrymuvala naїvne mystectvo. Ce stvorjuvalo obraz lagidnoї socialistyčnoї deržavy, de misce pid soncem naležyť i proletarju, i seljanynu. Pered hudožnykamy, literatoramy, teatralamy postaje dylema: abo pidkorytysja socrealizmu i ospivuvaty komunistyčnu vladu, — abo, u kraščomu vypadku, žyty u pidpilli.

Dosi točno ne vidomi dani ščodo kiľkosti ukraїnśkyh inteligentiv, kotri postraždaly v časy stalinśkyh represij periodu Rozstriljanogo Vidrodžennja. Za dejakymy danymy їhnja kiľkisť sjagala 30 tys osib

Nastupne desjatylittja, zvisno, poznačylosja Drugoju Svitovoju vijnoju. Vona stala golovnoju i čy ne jedynoju temoju u mystectvi ta literaturi.

Peregljanuty povnyj cykl lekcij

Adaptovano za oryginaľnoju lekcijeju Alisy Ložkinoї