Oksana Semenik
Sogodni my pogovorymo pro mystectvo avangardu. A šče, — jak i obicjaly, — pojasnymo, čomu «Čornyj kvadrat» Malevyča — šedevr poza časom ta žanramy.
Revoljucijne mystectvo 1910-1920-h
V istoriї ukraїnśkogo mystectva cej period posidaje osoblyve misce, ale prydumaly nazvu jomu majže za pivstolittja opislja. U 1973 roci francuźkyj mystectvoznaveć Andrij Nakov dav vyznačennja fenomenu ćogo periodu: ukraїnśkyj avangard*.
Perša Svitova vijna, revoljuciї, novi tehnologiї skolyhnuly mystectvo. Zdavaloś, ščo svit rozvaljujeťsja — otže, možna zibraty jogo po-novomu. Tomu cej period šče nazyvajuť epohoju «-izmiv». Mystectvo vybuhaje absoljutno riznymy tečijamy ta eksperymentamy. Postupovo perežyvajučy v sobi vnutrišnju evoljuciju, vono dosjagaje točky vyhodu na jakisno novyj riveń.
Period avangardu — ce čas manifestiv, jaki deklarujuť novi styli ta naprjamky. Hudožnyky prypynjajuť pracjuvaty za umovnoju formuloju «ja tak baču». Natomisť postaje «ja tak hoču».
Same v cej period Marseľ Djušan stvorjuje svij znamenytyj pisuar, z jakogo počynajeťsja «sučasne mystectvo». Hudožnyk vykorystovuje zvyčajni predmety, jaki nas otočujuť, i eksponuje їh jak art-vytvir. Čomu ce važlyvo i čomu my govorymo pro ńogo v konteksti ukraїnśkogo mystectva? Djušan razom zi svoїmy redi-mejdamy* dovodyť do absurdu tezu poperednih stoliť pro te, ščo «mystectvo maje kopijuvaty reaľnisť». Vin rujnuje meži mystectva ta dijsnosti. A Kazymyr Malevyč u ti ž roky rujnuje predmetnisť u mystectvi.
Malevyč ta «Čornyj kvadrat»
Kazymyr Malevyč — odyn iz najvidomišyh hudožnykiv u sviti. Jogo «Čornyj kvadrat» — ce robota, jaka vyklykaje dyskusiї do śogodni. Ale v konteksti ukraїnśkogo mystectva vin stavyť pered namy 2 pryncypovyh pytannja.
Odne z nyh biľš «zemnogo» harakteru: jakoї nacionaľnosti hudožnyk Kazymyr Malevyč?
Malevyč – umovno ukraїnśkyj myteć, jakyj narodyvsja v Kyjevi, buv etničnym poljakom ta sformuvavsja v Rosijśkij Imperiї. Sam Kazymyr Malevyč unykav rozmov pro nacionaľnu identyčnisť, ale pro ce točaťsja dyskusiї i doteper.
Vidomo, ščo v Ukraїni znahodjaťsja lyše 2 oryginaľnyh polotna: v muzeї sela Parhomivka na Harkivščyni, de Kazymyr žyv u dytynstvi dejakyj čas, ta v kolekciї Mystećkogo Arsenalu. Biľšisť kartyn svogo času z Ukraїny vyvezly do kolekcij Ermitažu ta Treťjakovśkoї galereї. Čerez ce na mižnarodnyh vystavkah Malevyča spryjmajuť jak mytcja susidńoї deržavy.
Za spogadamy najmolodšoї sestry Viktoriї, Kazymyr Malevyč «pysavsja v anketah ukraїncem, radyv te same robyty i nam z bratom, dobre znav ukraїnśku movu». Hoča, perebuvajučy v Poľšči j šukajučy porjatunku vid ćkuvannja komunistyčnoї vlady, nazvav sebe v oficijnomu formuljari poljakom.
Popry cju apolityčnisť, naviť ranni periody jogo tvorčosti — osoblyvo seljanśkyj — polityzuvalyś u radjanśki časy. Seljanśkym periodom Malevyča umovno nazyvajuť seriї robit z 1910 po 1913 roky, na jakyh hudožnyk zobražav seljan za robotoju. «Ja nasliduvav use žyttja seljan. Selo zajmalosja mystectvom (takogo slova ja ne znav todi). Točniše kažučy, vyrobljalysja taki reči, jaki meni buly do vpodoby. U cyh rečah i čaїlasja vsja taїna moїh sympatij do seljan», — pysav Malevyč v avtobiografiї. V svoїh rannih robotah myteć pojednuje futuryzm*, ekspresionizm* ta kubizm*.
Cykl Malevyča bulo stvoreno same u period prožyvannja u Kyjevi čy nevdovzi pislja togo. Za versijeju, jaku vysuvaje mystectvoznaveć Dmytro Gorbačov, same estetyka ukraїnśkogo narodnogo mystectva, de pojednujuť vidkryti koľory i potužnu žyttjevu energiju, nadyhnuly Malevyča do stvorennja cyh robit.
Drugym pytannjam ščodo Kazymyra Malevyča je pryroda, zmist i pryznačennja jogo «Čornogo kvadratu»
Jdeťsja pro tvir, jakyj dosi podiljaje ljudej na fanativ sučasnogo mystectva, i ljudej, jaki deklarujuť, ščo vony ne rozumijuť sučasne mystectvo. Jakščo pro redi-mejdy* Djušana znajuť ne vsi, to ironizujujučy nad sučasnym mystectvom, htoś neodminno zgadaje cju kartynu. Dijsno, 99,99% ljudej možuť «namaljuvaty tak samo» — pytannja lyše v tomu, «naviščo».
Naspravdi «Čornyj kvadrat» je častynoju duže velykoї, filosofśkoї praktyky Malevyča — evoljuciї, jaka vid figuratyvnogo čerez abstraktne mystectvo riznyh periodiv pryjšla znovu do figuratyvnogo mystectva na absoljutno inšomu rivni. Cja kartyna stala symvolom ćogo pošuku transcendentnogo u sviti, ščo zminjuvavsja, pošuku jakoїś novoї ikony.
«Čornyj kvadrat» vperše eksponuvavsja na vystavci «0,10» u 1915 roci v tak zvanomu červonomu kuti vystavky, de zazvyčaj u tradycijnyh seljanśkyh hatah roztašovuvalyś ikony.
Malevyč deklaruje ščo čornyj kvadrat — ce ikona HH storiččja. Ikona, jaka govoryť pro bezodnju. Dlja kogoś vona govoryť pro beznadiju, dlja kogoś — pro kosmos i čorni diry.
Malevyč namaljuvav pizniše šče dekiľka versij «Čornogo kvadrata». Uśogo їh isnuje čotyry. Ale lyše toj odyn, peršyj, napysanyj ponad 100 rokiv tomu, ne daje spokoju mystectvoznavcjam ta doslidnykam i do śogodni.
Rik tomu z šedevrom stavsja skandal. Fahivci vyjavyly, ščo na peršij versiї buv pidpys, jakyj vidsylaje «Čornyj kvadrat» do napivžartivlyvogo tvoru francuźkogo hudožnyka HIH storiččja Aľfonsa Alle «Bijka negriv v pečeri pizno vnoči». Ce dalo pryvid nedobrozyčlyvcjam zvynuvatyty hudožnyka v tomu, ščo ce vśogo lyše karykatura.
Sam Malevyč skromno zajavljav, ščo na «Čornomu kvadrati» mystectvo zakinčujeťsja, jogo kartyna i je veršyna i kineć.
Amazonka avangardu Oleksandra Ekster
Oleksandru Ekster nazyvajuť «amazonkoju avangardu». Razom z Oleksandrom Bogomazovym її nazyvajuť sered tvorciv ukraїnśkogo kubofuturyzmu*. Ale spravžńoju revoljucionerkoju Ekster stala u scenografiї. Vona formuljuje novu koncepciju sceničnyh dekoracij, konstrujuje eskizy kostjumiv do baletiv. Ale її eksperymenty u scenografiї prodovžuvalyś nedovgo: u 1920-h vona emigruje do Franciї čerez tysk biľšovyćkoї vlady.
U Paryži kyїvśkyj pryjateľ Ekster poznajomyv її z poetom-futurystom Gijomom Apollinerom, jakyj vidviv її do majsterni Pikasso. Tam vona j znajšla novu filosofiju mystectva.
V її paryźkij gospodi, tak samo, jak u nij samij, vpadalo v oči svojeridne spolučennja jevropejśkoї kuľtury z ukraїnśkym pobutom. Na stinah sered maljunkiv Pikasso i Braka možna bulo pobačyty ukraїnśki vyšyvky, na pidlozi — ukraїnśkyj kylym, do stolu podavaly polyv’jani gorščečky, jaskravi majolikovi tarilky z varenykamy
zi spogadiv aktrysy Alisy Koonen
U Paryži Ekster prodovžyla buty revoljucionerkoju i odnijeju z peršyh navažylaś sprobuvaty abstrakcionizm. Odne z її golovnyh novatorstv u teatraľnomu mystectvi — obigravannja vsijeї sceny.
«Nevgamovnyj» Arhypenko
Oleksandr Arhypenko — ukraїnśkyj ta amerykanśkyj skuľptor, jakyj je odnym iz osnovopoložnykiv kubizmu v skuľpturi. Try roky Arhypenko provčyvsja v Kyїvśkomu hudožńomu učylyšči, a vže zgodom vin opynyvsja v koli paryźkyh kubistiv. Cikavo, ščo tam vin otrymav prizvyšče «Nevgamovnyj».
Odnym iz novatorstv, jaki podaruvav Arhypenko svitovi, stalo vykorystannja koľoru v skuľpturi. Myteć pysav, ščo «skuľptury-kartyny — ce syntez jogo idej jak hudožnyka ta skuľptura». Arhypenko takož vykorystovuvav možlyvosti «nuľovoї», naskriznoї formy — takoju je porožneča miž pidnjatoju rukoju v skuľpturi «Žinka, ščo vkladaje volossja», 1915 roku. Do reči, myteć ne raz nagološuvav, ščo na stvorennja svoїh vidomyh žinočyh figur jogo nadyhaly skifśki i polovećki statuetky-«baby».
Oleksandr Arhypenko — odyn z najvidomišyh ukraїnciv u sviti. Jogo nacionaľnisť, na vidminu vid Kazymyra Malevyča, ni v kogo ne vyklykala sumnivu.
Ale poky skuľptor vidkryvaje vlasni hudožni školy u Nicci, Berlini ta Nju-Jorku, a jogo roboty eksponujuť v Centri Pompidu, MoMA, galerejah Solomona Gugenhajma, na baťkivščyni im’ja Oleksandra Arhypenka prodovžuvaly zamovčuvaty.
Poky ščo hudožnyky-avangardysty počuvajuť sebe viľno, eksperymentujuť i žyvuť za rahunok mecenativ. U nastupne desjatylittja pislja revoljuciї 1917 avangard počne tovaryšuvaty z novoju deržavoju, adže todi mytci viryly propagandi biľšovykiv i spodivalysja «zbuduvaty novyj svit». V našij nastupnij statti — pro konstruktyvizm, buremne mystećke žyttja u Harkovi ta teatraľnyj renesans v Ukraїni.
Slovnyk mystectvoznavcja
Avangard
(fr. avantgarde — toj, ščo jde poperedu, peredovyj zagin) v estetyci XX st. cym terminom vyznačajeťsja sukupnisť riznomanitnyh novatorśkyh, revoljucijnyh, buntarśkyh, epatažnyh, manifestarnyh ruhiv ta naprjamiv v hudožnij kuľturi peršoї polovyny mynulogo stolittja. Do avangardystśkyh styľovyh tečij vidnosjať futuryzm, ekspresionizm, konstruktyvizm, dadaїzm, sjurrealizm, imažynizm, abstrakcionizm, kubizm. Oznakoju avangardnogo ruhu je manifest.
Redi-mejd (ready-made)
Tehnika v riznyh vydah mystectva, pry jakij avtor predstavljaje jak svij tvir dejakyj ob’jekt abo tekst, stvorenyj ne nym samym. Avtorstvo hudožnyka čy pyśmennyka, kotryj vykorystovuje ready-made, poljagaje u peremiščenni predmeta z nehudožńogo prostoru v hudožnje, zavdjaky čomu predmet vidkryvajeťsja z nespodivanogo boku, v ńomu prostupajuť ne pomitni poza hudožńogo kontekstu vlastyvosti.
Futuryzm
Avangardystśka tečija 1910—1930-h rokiv. Vynykla v Italiї u 1909 roci. Futuryzm propaguvav kuľt indyvidualizmu, vidkydav zagaľnopryjnjati movni ta poetyčno-mystećki normy. Futurysty zaklykaly povnistju znyščyty vse stare, aby pobuduvaty nove. Sprjamuvannja futuryzmu možna vyrazyty tŕoma «M»: misto, mašyna, masa. Dvi golovni oznaky futuryzmu: mystectvo zovsim ne cikavyťsja ljudynoju ta vynjatkovyj dynamizm, poetyzuvannja ruhu, švydkosti.
Ekspresionizm
Tečija v jevropejśkomu mystectvi, ščo otrymalo najbiľšyj rozvytok v perši desjatylittja XX stolittja, perevažno v Nimeččyni ta Avstriї. Ekspresionizm pragne ne stiľky do vidobražennja navkolyšńogo svitu, skiľky do vyražennja hudožnimy sposobamy emocijnogo stanu avtora.
Kubizm
Avangardna tečija v obrazotvorčomu mystectvi počatku XX stolittja, jaka pereduvala abstraktnomu mystectvu. Kubizmu prytamanni pidkresleno geometryzovani formy, pragnennja podribnyty ob’jekty na stereometryčni skladovi. Jogo zasnovnykom buv Pablo Pikasso, jakyj zahopljuvavsja robotamy Polja Sezanna i buv nathnennym jogo sproboju stvoryty ob’jemnu strukturu na poverhni polotna.
Suprematyzm
(vid lat. supremus — najvyščyj) naprjam avangardnogo mystectva, bezpredmetnisť, abstraktnyj geometryzm, ščo vynyk na počatku XX stolittja. Začynatelem vvažajeťsja Kazymyr Malevyč. Jak naprjamok, suprematyzm znajšov zastosuvannja v urbanistyci, plakati ta grafici.
Kubofutoryzm
Termin vynyk z nazv 2 naprjamkiv žyvopysu: francuźkogo kubizmu ta italijśkogo futuryzmu, jaki, zdavaloś by, važko syntezuvaty. Adže kubizm, hoča j rozkladav (na «analityčnij» stadiї svogo rozvytku) predmety i figury, v cilomu pragnuv do konstruktyvnosti, do arhitektoniky. Futuryzm že — ce nadzvyčajna dynamika, ščo rujnuje konstrukciju. Do kubofuturyzmu naležaly braty Volodymyr ta Davyd Burljuky, Oleksandr Bogomazov, Oleksandra Ekster.
Peregljanuty povnyj cykl lekcij
Adaptovano za oryginaľnoju lekcijeju Alisy Ložkinoї
ZberegtyZberegty