Ukraїnśki tradycijni miry vidstanej, vagy, ob’jemu — ščo my pro ce znajemo

Ukraїnśki tradycijni miry vagy, vidstani ta ob’jemu ne lyše vidriznjalysja vid sučasnoї metryčnoї systemy, ale j maly kolorytni nacionaľni nazvy. A jaki same — pro ce my vam i rozpovimo.

Odynyci vymirjuvannja vynykly u procesi gospodarśkoї dijaľnosti. Zasobom vymirjuvannja spočatku sluguvaly častyny ljudśkogo tila, jak-ot likoť, paleć, stupnja. Raniše v Ukraїni jedynoї metryčnoї systemy ne isnuvalo, tomu v kožnomu regioni vsi miry maly regionaľni vidminnosti i pryblyzni značennja velyčyn.

Likoť

Ce — vidstań vid kincja vytjagnutogo seredńogo paľcja ruky abo stysnutogo kulaka do likťovogo zgynu. Pryblyzna dovžyna v ekvivalenti metryčnoї systemy skladaje vid 38 do 46 sm.

Likoť mav kiľka značeń:

• nepovnyj likoť,
• dvohdolonnyj likoť,
• velykyj likoť. Velykyj likoť (majže v dva razy biľšyj liktja), dorivnjuje dovžyni ruky vid pleča, vytisnyv počatkovyj zvyčajnyj likoť.

Na terenah Livoberežnoї Ukraїny do kincja XVII st., a u Pravoberežnij Ukraїni do kincja XVIII st. jak mira dovžyny vykorystovuvavsja likoť, unifikovanyj z jevropejśkoju systemoju mir. Likoť dilyvsja na 2 stopy.

Stopa

Mira dovžyny, osnovu jakoї stanovyla dovžyna ljudśkoї stopy.U sviti z mir dovžyny, pov’jazanyh z ljudśkoju stupneju, zberigsja fut u anglomovnyh kraїnah.

Dovžyna stopy varijuvalasja i pryrivnjuvalasja do 4-h doloń. U Galyčyni u 1787-1856 rokah jak mira dovžyna zastosovuvalaś stopa galyćka čy ľvivśka — ekvivalent 297,7 mm.

Sažeń

Cja odynycja vymiru dorivnjuvala šyryni rozkynutyh ruk ljudyny i bula ekvivalentnoju 142 sm. Takož isnuvaly:

• mahovyj sažeń (vidstań miž kincjamy paľciv rozvedenyh ruk abo miž kincjamy velykyh paľciv),
• kosovyj sažeń (vidstań vid p’jaty (kabluka) pravoї (čy livoї) nogy do kinčykiv paľciv vytjagnutoї vgoru livoї (čy pravoї) ruky).

U XVII stolitti osnovnoju miroju buv tryaršynnyj sažeń, ščo dorivnjuvav 2,16 metry j mistyv try aršyny (72 sm) po 16 verškiv. Zazvyčaj jogo nazyvaly «kazennyj sažeń», oskiľky jogo vykorystannja zaprovadyla deržava.

P’jaď

Cju odynycju vykorystovuvaly dlja vymirjuvannja nevelykyh vidstanej. Odna p’jaď dorivnjuvala vidstani miž velykym i vkazivnym paľcjamy (mala p’jaď) abo miž velykym paľcem i mizyncem (velyka p’jaď).

Isnuvaly na toj čas dekiľka riznovydiv cijeї odynyci dovžyny:

• mala p’jaď (19 sm),
• velyka p’jaď (22-23 sm),
• p’jaď  «z perekydannjam»: vona vynykla šljahom dodavannja do maloї p’jadi šče dvoh abo tŕoh suglobiv vkazivnogo paľcja (27—31 sm).

Versta

Čy ne najpošyreniša mira vidstani, 1 versta dorivnjuje 500 saženjam čy 1066,781 m. Versta i popryšče ototožnjuvalysja i dorivnjuvaly 7,5 stadijam, a stadij podiljavsja na 100 sažniv.

Velyčyna versty neodnorazovo zminjuvalaś zaležno vid čysla saženiv, ščo vhodyly v neї, i velyčyny saženja. Takož velyki vidstani naši predky vymirjuvaly u popryščah (їh šče nazyvaly gony) i stadijah.

Stadij

Starovynna odynycja vymirjuvannja vidstanej u bagaťoh narodiv. Vperše bula vvedena u Vavyloni. Stadij buv vidstannju, ščo prohodyla ljudyna spokijnoju hodoju za čas shodu soncja, tobto protjagom pryblyzno 2 hvylyn.

Pryblyzna vidstań dlja 1 stadija skladala vid 180 do 230 m.

Deń u dorozi, veržennja i perestril

Šče biľši vidstani vymirjuvalysja za dopomogoju takoї miry, jak deń u dorozi. Pišky cja vidstań stanovyla 25 km, a na koni – 50-75 km.

Dosyť ridko, ale zustričalysja i taki ponjattja, jak veržennja i perestril. Veržennja – ce vidstań, jaku prolitaje kamiń kynutyj rukoju ljudyny na vidstań 20 sažniv, abo 42,5m. Perestril – ce tež vidstań, ale ta, jaku prolitaje strila puščena z luka. Vona dorivnjuje 60-70m, hoča strila može letity i za 100 m.

Pud

Odynycja vagy abo masy, jaka vžyvalasja v Ukraїni z knjažyh časiv i až do vprovadžennja metryčnoї systemy mir. Pud dorivnjuje 16,3805 kg. Vykorystovuvaly dlja vyznačennja vrožajnosti abo pry zagotivli siľśkogospodarśkyh produktiv: dlja vymirjuvannja zbižžja, borošna, soli, medu toščo.

Lukno, korčaga, ceber

U Kyїvśkij Rusi vykorystovuvaly takož taki miry mistkosti:

• uborok,
• kaď,
• golvažnja,
• korčaga,
• provar,
• ceber,
• lukno,
• vidro.

U džerelah často zgadujeťsja lukno, metrologična nazva jakogo mala pošyrennja i v inšyh slov’janśkyh movah i pervisno mala značennja «bondarśkyj  posud». Nazva korčagy pohodyť vid nazvy posudyny z vuźkoju gorlovynoju, jaka nagaduvala grećku amforu. її mistkisť stanovyla blyźko dvoh vider, i neju vymirjuvaly jak sypki, tak i ridki rečovyny.

U Galyćko-Volynśkomu knjazivstvi u XIII st. bula vidoma mira mistkosti – ceber, nazva jakoї pervisno vžyvalasja na označennja vidra, ščo nym braly vodu z kolodjazja.

Gryvna

Najdavniša vagova odynycja Kyїvśkoї Rusi na toj čas ničogo spiľnogo iz monetamy ne mala. Її pov’jazujuť z metalevoju, sribnoju čy zolotoju prykrasoju, jaku višaly na šyju. Tomu i nazva її pohodyť vid slova «gryva».

Gryvna dorivnjuvala pryblyzno 409,5 g i podiljalaś na gryvenku (polugryvnu), vagoju 204,7 g. Gryvna v jakosti odynyci dlja vymirjuvannja vagy vidpovidala pevnij kiľkosti sribla. Lyše zgodom vona počala vykorystovuvatyś jak rahunkova grošova odynycja, ščo otrymala nazvu gryvni kun. U XII st. її vaga vže syľno vidriznjalasja vid pervisnoї gryvny i stanovyla 68,22 g.

Plug

Ce — ne znarjaddja praci, jak vy mogly podumaty, a kiľkisť zemli, jaku možna bulo obrobyty za dopomogoju odnogo ornogo znarjaddja praci i pevnoї kiľkosti hudoby. Pryblyznyj rozmir pluga skladav 8 desjatyn, abo 8,8 ga za sučasnoju systemoju vymiriv plošči. Pizniše dlja vymirjuvannja značnyh vidstanej vykorystovuvaly vymirjuvaľni šnury, rozmir jakyh vyznačaly u sažnjah.

Kopa

Najužyvanišym terminom, jakyj zastosovuvavsja u ličbi i vymirjuvanni bula kopa. Vona dorivnjuvala čyslu 60 (napryklad, 60 jajeć, doščok, snopiv toščo).

Kopa grošej v Ukraїni bula šče j odynyceju grošovogo pidrahunku. U HVII st, napryklad, vona dorivnjuvala 75 poľśkym čy 60 lytovśkym grošam.

A šče kopoju nazyvaly stižok iz 60 snopiv hliba, skladenyh useredynu i prykrytyh odnym snopom zverhu. Na kopy vyznačalyś plošči sinožatej, zaležno vid kiľkosti kip zibranogo vrožaju.

Z časom kopu počaly vykorystovuvaty i jak miru plošči ornyh zemeľ, koly її pryrivnjaly do 0,1 desjatyny: vvažaly, ščo z desjatyny skošujuť v seredńomu 10 kip sina.

Morg

Seredńovična zagaľnojevropejśka odynycja vymirjuvannja plošči ğruntu. Cja mira plošči vykorystovuvalasja perevažno u riľnyctvi, dlja vymirjuvannja zemeľnyh nadiliv. U davnynu vyznačala plošču, jaku odna ljudyna zdatna zoraty, skosyty odnym zaprjagom konja protjagom robočogo dnja: vid ranku do poludnja.

Zaležno vid miscevosti, ğruntu, zaprjaga stanovyla 0,33-1,07 gektara. Vykorystovuvalaś z XIII stolittja na zemljah Ukraїny, ščo naležaly do Korolivstva Poľšči, Lytovśkogo knjazivstva ta u Zahidnij Ukraїni do 1939 roku.

Rozvytok nauky i tehniky vymagav vdoskonalennja ta unifikaciї metryčnoї systemy. Tomu u 1960 roci vidbulasja XI Generaľna konferencija mir i vagy. Na nij pryjnjaly Mižnarodnu systemu odynyć vymirjuvannja fizyčnyh velyčyn (SI). Vidtodi dovžynu vymirjujuť u metrah, masu — v kilogramah, čas — u sekundah.