Aľbina Kurbanova
Festyvalju «Varšava v budovi» vže 10 rokiv. Ideja stvorennja naležyť Muzeju sučasnogo mystectva (Varšava) ta Muzeju Varšavy. Zadumuvaly jogo jak proekt, jakyj by pojednuvav ideї, analiz, rozmovy arhitekturni, urbanistyčni, sučasnogo mystectva, sučasnoї kuľtury Varšavy i її śogodennja. Za 10 rokiv festyvaľ pereosmyslyv duže bagato tem: vid kvartyrnogo zaselennja — jak my vzagali ujavljajemo sobi žytlovu zabudovu — do tem, pov’jazanyh z Palacom kuľtury i nauky ta jogo spryjnjattjam mistjanamy.
Festyvalem veś cej čas zajmalasja komanda Centru sučasnogo mystectva. Ale na 10 juvilejnyj rik koordynuvaty proekt zaprosyly kyїvśkyj Centr vizuaľnoї kuľtury. Za slovamy menedžerky proektiv i kuratorky Kyїvśkoї programy Natalky Neševeć, ukraїnśka kuľturna instytucija zaproponuvala zustričnu propozyciju: pogovoryty pro spiľni procesy, jaki vidbuvajuťsja zaraz u Varšavi, Kyjevi, Jevropi. Sprobuvaty predstavyty ci temy čerez roboty hudožnykiv sučasnogo mystectva. A takož čerez praktyčni zanjattja. V rezuľtati festyvaľ rozdilyly na 2 etapy pid zagaľnoju nazvoju «Susidy». Odna jogo častyna projšla v Kyjevi, inša — u Poľšči.
Čomu «Susidy» — ale ne geografično
Za slovamy Natali, u šyrokomu konceptuaľnomu sensi susidstvo poznačaje, prymirom, te, ščo za ostanni roky u Varšavi vse častiše čutno ukraїnśku movu. Zaraz u Poľšči pracjuje biľše 2 mln ukraїnciv. U ćomu plani, jak kaže Natalka Neševeć, cikavo zrozumity, jak reaguje Poľšča na naplyv migrantiv — a takož čomu cej moment vykorystovujuť jak manipuljaciju: movljav, u Poľšči 2 mln ukraїnciv, vidtak poljaky ne mogly pryjmaty biženciv z Syriї, pro ščo zajavyv prem’jer-ministr Poľšči na počatku 2018 roku.
«Susidy» — ce takož nazva knygy poľśko-amerykanśkogo antropologa Jana Tomaša Grossa ta dyskusiї dovkola neї. U svoїj roboti vin proanalizuvav vzajemovidnosyny miž poljakamy i jevrejamy pid čas Drugoї Svitovoї vijny i te, jaku roľ zigraly poljaky v genocydi.
— Knyga bula zaboronena. Same ci nastroї novogo antysemityzmu, novogo nepryjnjattja roli poljakiv, shyľnisť zakryvaty oči na nezručni temy dlja obgovorennja, i vyklykaly naš interes, — rozpovidaje Natalija. — Ce — lyše odna maleńka namystyna z cilogo namysta, jaka sponukala govoryty pro susidstvo.
Sjudy dodajeťsja takož polityčne pozycionuvannja. Ukraїnci їduť pracjuvaty v Poľšču, a poljaky do Velykobrytaniї, skandynavśkyh kraїn. Tam vony stykajuťsja iz tymy ž problemamy, ščo i ukraїnci, vvažaje kuratorka proektu:
— Je naviť dejakyj zrist nepryjnjattja abo nenavysti do ukraїnciv u Poľšči. V toj že čas, ukraїnci pracjujuť u sferi obslugovuvannja: prybyraľnyci, pokoїvky, dogljadaľnyci. Ž vony j na budivnyctvi — na takyh pozycijah, na jaki, možlyvo, poľśki gromadjany ne pogodylysja b. Vyhodyť svojeridna gra sensiv. Festyvaľ 10 rokiv nazyvajeťsja «Varšava v budovi», a ironično zapytujučy, hto ž її buduje, my vidpovidajemo, ščo budujuť її ukraїnci. My jak Centr vizuaľnoї kuľtury pracjujemo z obrazamy i tym, jak vony vtiljujuťsja v kuľturi ta reprezentujuťsja v nij.
Pro kyїvśku častynu proektu
Peršyj etap proektu vidbuvsja v Kyjevi na zakynutij vulyci Petrivśkij bilja garažnogo kooperatyvu. Tut vely dyskusiї pro krytyčnu arhitekturu, jaka ne zavždy ocinjujeťsja jak elitna, ale v jakij žyvuť miľjony ljudej — vymušeno abo za osobystym bažannjam. Obgovorjuvaly, jaki ce možuť buty formy, materialy ta zagalom roľ sporud arhitektury nadzvyčajnogo stanu. Odne z konceptuaľnyh pytań, jake stavljať idejnyky v ćomu konteksti: čomu arhitekturu my predstavljajemo, jak ščoś kam’jane, velyke z prjamymy kutamy, a ne, prymirom, halabudy z kovdr, de znajšly sobi pryhystok ljudy-kočovyky.
Ščo take arhitektura nadzvyčajnogo stanu
V dejakomu sensi ce — arhitektura romiv. Vony je kočovym narodom i často budujuť domivky z samorobnyh materialiv. Na vulyci Petrivśkij je nyzka sporud, jaki zvely bezhatčenky:
— My hočemo govoryty pro te, ščo take javyšče isnuje i vono cikave. Varto dyvytysja na ce skoriše dopytlyvym pogljadom, niž pogljadom nenavysti. A dlja nas tak i pogotiv, — kaže Natalka Neševeć. — Tobi ne obov’jazkovo kupuvaty za miľjony kvartyry z kameramy sposterežennja. Jakščo ty zamisť kvartyry obrav žyttja v parku čy lisi, to čomu do tebe majuť stavytysja pogano, povodytysja jak zi smittjam, jake potribno prybraty?
Nadzvyčajnyj stan — ce sytuacija, koly v ljudyny nemaje inšyh sposobiv, pojasnjujuť organizatory. Bezprytuľni, prymirom, budujuť sobi pomeškannja z togo, ščo znahodjať, i žyvuť tam, de možuť znajty sobi pryhystok.
Čogo my možemo povčytysja u bezhatčenkiv ta pereselenciv
Do arhitektury nadzvyčajnogo stanu vidnosjať i moduľne žytlo VPO (vymušeno peremiščeni osoby), jake vynyklo pislja podij 2014 roku. Todi ljudej, jaki pokynuly svoї domivky, selyly spočatku v tymčasove žytlo, jake zgodom stavalo postijnym miscem prožyvannja. V «siryh zonah» pryfrontovyh mistečok je čymalo zrujnovanyh terytorij, kudy majuť dostup tiľky gumanitarni služby. I tam takož žyvuť ljudy, zmušeni vidnovljuvaty svoї dim pislja obstriliv.
Zagalom arhitektura nadzvyčajnogo stanu vbyraje v sebe duže bagato. Ce možuť buty sporudžennja pislja katastrof. Ljudy vygadujuť jakiś praktyčni rišennja oseľ, v jakyh teplo i možna shovatysja vid došču. Časom, v takyh sytuacijah vynykajuť duže klasni ideї, kudy krašče, niž my možemo pobačyty v dorogovartisnyh proektnyh instytucijah, govoryť kuratorka proektu:
— Katastrofy, vojenni diї, zbrojni konflikty — vse, ščo može pozbavyty ljudynu dahu nad golovoju sponukaje її jaknajšvydše znajty prytulok i vybratysja iz takogo stanovyšča. Vynykaje skvotting. Tymčasovi budivli, halabudy, kočovi budovy, abo jakiś rišennja iz zrujnovanymy budynkamy. My namagajemosja pojasnyty, ščo ne tiľky arhitektor z dvoma dyplomamy pro osvitu navčaje bezprytuľnogo jak buduvaty. Ale takož i bezprytuľnomu je čomu navčyty i rozpovisty profesionalam.
Arhitektura protyriččja
Arhitektura protyriččja — ce pogljady na spivisnuvannja. Koly porjad z duže čystoju modernistśkoju formoju — prjami betonni stiny, velyki konstrukciї — znahodjaťsja prybudovy z klejonky i brusiv. Odnak protyriččja cyh dvoh budiveľ može daty rozvytok, rozuminnja, zapevnjaje kuľturolog.
— My majemo rozumity, ščo koly ty stvorjuješ deś pereponu i vona zavažaje tobi prohodyty, ce zmusyť tvij mozok zamyslytysja i pobačyty, — pojasnjuje Natalka Neševeć. — Možlyvo, monoetnična, monoreligiozna deržava nikoly ne zadumalasja by pro isnuvannja inšoї movy (okrim poľśkoї), jakby ne pryїhala taka kiľkisť ukraїnciv. I zaraz їm potribno jakoś vyrišuvaty problemu togo, ščo navigacija v misti ne vsim zrozumila i biľše ne pracjuje.
Zakynuta kyїvśka vulycja v jakosti prykladu arhitektury protyriččja
Na dumku kuratorky, vulycja Petrivśka, na jakij provodyly proekt, — vdale misce, ščoby zrozumity, ščo take arhitektura protyriččja. Vulycja pislja zsuvu, budivnyctv i kataklizmiv 1990-h rokiv počala zarostaty zelennju. Zabudovnykiv diljanka, vkryta haščamy, cikavyty perestala. Na počatku 1990-h tam buduvaly hiba ščo garažni kooperatyvy. Vynykly vony dosyť haotyčno i pid rizni cili.
— 10 rokiv tomu v ćomu misci vynykaje peršyj grafiti-šop. Porjad parkujuť mašyny, žyvuť bezprytuľni, zustričajuťsja grafitčyky, čytajuť rep. Na cij že zakynutij vulyci v odnomu z garaživ my provodymo vystavky sučasnogo mystectva, dyskusiї z dosyť znanymy kuľturnymy dijačamy. Prymirom, v garaži v nas bula instaljacija v ramkah «Kyїvśkoї školy» bijenale 2015. Vidoma francuźka hudožnycja Lor Pruvo koly pobačyla cju lokaciju, vyjavyla bažannja, ščob її robota znahodylasja same tam — v misci, de počynaje našaruvatysja velyka kiľkisť sensiv i možlyvostej.
Varšavśka programa
Druga častyna festyvalju «Varšava v budovi» vidbulasja u prostori paviľjonu «Cepelija». Stara budivlja do 1990-h vykorystovuvalosja jak torgovyj paviľjon, de prodavaly narodnu suvenirnu produkciju. Na drugomu poversi kolyś bulo kazyno, na peršomu — magazyny. A v pidvali — pyvna:
— Koly my potrapyly v prostir zakynutogo, nikomu ne potribnogo kazyno i pyvnoї, na pidlozi valjalysja čoboty na vysokyh pidborah, mabuť, tancivnyć, barne načynnja, krisla. My z arhitektorom namagalysja ce obigraty, — dilyťsja Natalija. — Dovgyj čas budivlja bula zakryta dlja vidviduvačiv. Tomu dlja nas bulo važlyvo vidkryty dveri v «Cepeliju». Znjaty z neї reklamni banery, ščob zrozumity, jaka її struktura. V dejakomu sensi ce sproba vidkryty dlja ljudej prostir, povz jakyj vony zvykly prohodyty i ne pomičaty.
Za slovamy kuratoriv, u varšavśkij častyni «Susidiv», namagalysja vizuaľnoju movoju peredaty trudnošči i vsi njuansy, iz jakym stykajuťsja ne tiľky ukraїnci v Poľšči, a zagalom migranty, peresuvajučyś: movni problemy, nepryjnjattja, vidtorgnennja. «Festyvaľnu vystavku možna zčytuvaty jak zibrannja riznyh mystećkyh pidhodiv, jaki proponujuť svoječasnyj pogljad na sociaľni procesy j te, jak vony zminylysja, koly prysutnisť novyh susidiv stala biľš očevydnoju», — zaznačeno v programi.
— Krytyčne mystectvo v biľšosti pro te, jak gljadač može ce perežyty; čerez jaki obrazy i formy hudožnyk može peredaty svoju emociju i vidnošennja. Tut jdeťsja ne pro pozytyvnyj abo negatyvnyj dyskurs, a pro stavlennja pytannja: čomu i jak my spryjmajemo. Vid roboty do roboty my kažemo pro jakiś sensy.
Učasť u vystavci «Susidy» sučasnogo mystectva vzjaly ponad 20 hudožnykiv iz Franciї, Nimeččyni, Sloveniї, Bilorusi, Ukraїny.