eyvind
Bendžamin Franklin — odyn iz «otciv-zasnovnykiv» SŠA. A takož vydaveć, vynahidnyk, poštmejster, polityk,
mecenat. Jak inžener vin stvoryv peršu bezdymnu grubu, gromovidvid i bifokaľni okuljary, jak dyplomat — zmig pojednaty idealizm iz politykoju balansu syl, jak deržavnyj dijač — zaproponuvav stvoryty federaľnu modeľ nacionaľnogo urjadu. Popry bažannja vybuduvaty ideaľnyj imidž, vin ne soromyvsja svogo pohodžennja j use žyttja prodovžuvav pidpysuvatysja «B. Franklin, drukar».
U cij knyžci biograf Volter Ajzekson doslidžuje žyttja, filosofiju j osobystisť ljudyny, pogljady jakoї sformuvaly najvažlyviši aspekty amerykanśkoї identyčnosti — povagu do praci, racionalizm i duh demokratiї.
Amerykanśka polityčna filosofija
Stvoryvšy te, ščo teper my znajemo jak «častkovu subsydiju», Franklin pokazav, jak urjad i pryvatna iniciatyva možuť pereplitatysja — i ce doteper zalyšajeťsja suto amerykanśkym pidhodom u polityci. Vin viryv u volonterstvo j obmeženyj urjad, i takož u legitymnu roľ urjadu v zabezpečenni zagaľnogo dobrobutu. Dijučy čerez publično-pryvatni partnerstva, vin vidčuvav, ščo ce najkraščyj sposib, ščob daty urjadovi zmogu najefektyvniše vplyvaty bez nav’jazuvannja kerivnyctva zgory.
U svoїj polityčnij filosofiї, jak i v religiї ta nauci, Franklin buv pozbavlenyj ideologiї — uzagali, vin počuvav vidrazu do buď-čogo podibnogo na dogmu. Natomisť u biľšosti aspektiv žyttja vin najbiľše cikavyvsja praktyčnym rezuľtatom.
Odnak jogo pryrodžena shyľnisť opyratysja vladnomu isteblišmentu robyla jogo pevnoju miroju buntarem, i ce buntarstvo syľnišalo z vikom. Ne počuvajučy povagy do rangiv, vin pragnuv, ščob Ameryka unyknula žorstkoї klasovoї struktury Angliї. Naviť u vidstavci, peretvoryvšyś majže na džentľmena, u svoїh tvorah i lystah vin prodovžuvav pidnosyty česnoty seredńogo klasu kramariv, remisnykiv ta «škirjanyh fartuhiv».
Iz ćogo postalo bačennja Ameryky jak naciї, de ljudy, haj by jakogo vony buly pohodžennja čy suspiľnogo klasu, možuť pidnjatysja (jak ce zrobyv vin) do vysokogo statusu i zdobuty bagatstvo zavdjaky svoїj voli, zapovzjatlyvosti j plekannju česnot. Iz cijeї točky zoru, jogo ideal buv išče egalitarnišym i demokratyčnišym, niž naviť pryncyp «pryrodnoї arystokratiї» Tomasa Džeffersona, za jakym z guščyny narodu obyralysja osoby, na «česnoty j talanty» jakyh pokladalosja najbiľše spodivań, i z nyh zroščuvalasja nova liderśka elita. Ideja Franklina bula šyršoju: vin viryv, ščo zaohočuvaty i nadavaty možlyvosti slid usim ljudjam zaležno vid їhńoї starannosti, praćovytosti, česnot i pragneń. Jogo proekty, z jakyh postav Pensyľvanśkyj universytet (na protyvagu Virdžynśkomu universytetu Džeffersona), buly nacileni ne na vidfiľtrovuvannja novoї elity, a na zaohočennja i zbagačennja vsih «spraglyh» molodyh ljudej.
Polityčna pozycija Franklina, porjad z jogo religijnymy j naukovymy pogljadamy, utvorjuje dosyť cilisnyj svitogljad. Ale tak samo, jak ne buv vin glybokym bogoslovśkym abo naukovym teoretykom — na zrazok Tomy Akvinśkogo abo Njutona, — glybyny brakuvalo i jogo polityčnij filosofiї, jakščo rivnjaty її z učennjam Džona Lokka abo j samogo Džeffersona. Syla jogo polityčnoї dumky, jak i v inšyh carynah, mistylasja v praktyčnosti, a ne v abstrakcijah.
Ideja Franklina bula šyršoju: vin viryv, ščo zaohočuvaty i nadavaty možlyvosti slid usim ljudjam zaležno vid їhńoї starannosti, praćovytosti, česnot i pragneń.
Volter Ajzekson, «Bendžamin Franklin»
Ce staje očevydnym, jakščo zvernutysja do odnogo z jogo najvažlyvišyh polityčnyh traktativ «Sposterežennja za zbiľšennjam ljudstva» 1751 roku. Velyki plošči nezaljudnenyh zemeľ v Ameryci, vvažav vin, veduť do zbiľšennja čyseľnosti naselennja. Ce bulo ne filosofśke prypuščennja, a empiryčnyj pidrahunok. Vin sposterig, ščo sered kolonistiv imovirnisť zalyšytysja neodruženymy bula vdviči menša, niž v anglijciv, ščo vony odružujuťsja raniše (u vici blyźko 20 rokiv) i majuť vdviči biľše ditej (u seredńomu viśmoh). Tak, vysnuvav vin, naselennja Ameryky podvojuvatymeťsja ščo dvadcjať rokiv i za stolittja perevyščyť naselennja Angliї.
Vin, jak vyjavylosja, mav raciju. Za čyseľnistju naselennja Ameryka perevyščyla Angliju vže 1851 roku j nadali podvojuvalasja ščo dvi dekady, doky frontyr ne dosjag meži kontynentu naprykinci HIH stolittja. Adam Smit cytuje Franklina u svoїj klasyčnij praci 1776 roku «Bagatstvo narodiv»; Tomas Maľtus, vidomyj svoїmy pohmurymy prognozamy ščodo perenaselennja Zemli ta nemynučogo zubožinnja ljudstva, takož vykorystovuvav Franklinovi pidrahunky.
U samogo Franklina, odnak, ne bulo maľtuzianśkogo pesymizmu. Vin viryv, ščo, prynajmni v Ameryci, zrostannja vyrobnyctva obganjatyme zbiľšennja naselennja. I ce zrobyť usih zamožnymy v miru rozšyrennja kraїny. Naspravdi vin peredbačyv (takož pravyľno), ščo zrostannja naselennja Ameryky v majbutńomu strymuvatymeťsja ne bidnistju, a bagatstvom, pozajak zamožniši ljudy buduť shyľnymy do «oberežnosti» v šljubi ta ditonarodženni.
Najvplyvovišyj argument Franklina — takyj, ščo vidigrav značnu roľ u majbutnij boroťbi, — buv sprjamovanyj proty panivnogo merkantylistśkogo pragnennja brytanciv obmežyty rozvytok promyslovosti v Ameryci. Parlament nezadovgo do togo pryjnjav bilľ, ščo zaboronjav metaloobrobku v Ameryci, — vin stav pidmogoju ekonomičnij systemi, jaka vykorystovuvala koloniї suto jak džerela syrovyny i rynky dlja gotovyh tovariv.
Franklin vystupyv z dumkoju pro te, ščo bagatstvo Ameryky viľnymy zemljamy ne spryjatyme її rozvytku jak bazy deševoї miśkoї robočoї syly. «Vidtak nebezpeka konfliktu cyh kolonij z kraїnoju-matir’ju v tyh galuzjah, ščo zaležať vid robočyh ruk, manufaktur toščo, je nadto viddalenoju, ščob buty v centri uvagy Velykoї Brytaniї». Nevdovzi Brytanija vže ne zmože zadovoľnjaty vsi potreby Ameryky. «Tomu Brytaniї ne slid zanadto strymuvaty rozvytok manufaktur u kolonijah. Dobra j mudra maty ne stala b tak čynyty. Čynyty tysk značyť poslabljuvaty, a slabka dytyna zaražaje slabkistju vsju sim’ju».
Serjoznyj ton ćogo traktatu z imperśkyh sprav urivnovažujeťsja inšym, satyryčnym tvorom, napysanym pryblyzno v toj samyj čas. Brytanija vyganjaje v Ameryku zločynciv i vypravdovuje ce zrostannjam kolonij. Pyšučy v «Ğazett» pid psevdonimom Amerykanus, Franklin sarkastyčno zauvažuje, ščo «taka nižna … turbota našoї kraїny-materi pro blagopoluččja її ditej vymagaje ne menšoї vdjačnosti u vidpoviď». Vidtak vin proponuje vidpravyty z Ameryky v Angliju cile sudno grymučyh zmij. Možlyvo, zmina klimatu vgamuje їh, jak ce, na dumku brytanciv, maje statysja zi zločyncjamy v Ameryci. Ta naviť jakščo ćogo ne trapyťsja, brytanci odnakovo buduť u vygodi, «adže grymuča zmija pope-
redžaje pered napadom, todi jak zločyneć takogo ne robyť».
Sociaľna filosofija
Z rokamy u Franklina formuvavsja sociaľnyj svitogljad, ščo javljav soboju sumiš liberaľnyh, populistśkyh i konservatyvnyh idej, — u majbutńomu cej svitogljad stane arhetypom filosofiї seredńogo klasu Ameryky. Franklin proslavljav praćovytisť, osobystu zapovzjatlyvisť, berežlyvisť i samodostatnisť. Z drugogo boku, vin zaklykav do gromadśkoї spivpraci, spivčuttja i shem dobroviľnogo suspiľnogo pokraščennja. Vin odnakovo ne jnjav viry eliti j černi, ne bažav perehodu vlady v ruky ani rodovytogo isteblišmentu, ani bezkontroľnogo natovpu. Zi svoїmy kramarśkymy cinnostjamy, vin strahavsja klasovoї boroťby. U jogo ploť i krov bulo vlyto viru v sociaľnu mobiľnisť i cinnisť nezaležnogo zrostannja čerez sumlinnu pracju.
Jogo vrodženyj konservatyzm ščodo vtručannja urjadu i dopomogy bidnym stav očevydnym u zapytannjah, jaki vin stavyv Piterovi Kollinsonu v 1753 roci. Todi vin pytav: «Čy ne zrobyly osoblyvi anglijśki zakony, za jakymy bagati zmušeni utrymuvaty bidnyh, ostannih zaležnymy?» i «Čy ne zaohočuvatyme ce, zreštoju, do linoščiv?».
U ćomu eseї vin svaryť pyśmennykiv, jaki zburjujuť čerń, pyšučy, ščo bidnyh prygničujuť bagati. «Vysluhajte, buď laska, paru sliv z inšogo boku», — kaže vin. Umovy žyttja bidnyh v Angliї, zajavljaje vin, — najkrašči v Jevropi. Čomu? Tomu ščo v Angliї je zakony dlja pidtrymky bidnyh. «J uhvalyly ci zakony ne bidni. Zakonodavci — ljudy zamožni. Vony dobroviľno diljaťsja svoїmy statkamy i statkamy inšyh, ščob utrymuvaty bidnyh».
Zakony ci povni spivčuttja. Prote, zasterigaje vin, vony možuť maty neočikuvani naslidky, spryjajučy linoščam: «Ja bojusja, ščo ljudstvo stane zaležnym vid buď-čogo, ščo pidtrymuje їh u starosti ta hvorobi, ignorujučy zapovzjatlyvisť i berežlyvisť v časy molodosti ta zdorov’ja; ce spryjatyme našomu pryrodnomu nerobstvu, guľtjajstvu i marnotratstvu, jaki zbiľšuvatymuť bidnisť — zlo, proty jakogo ci zahody j sprjamovani».
Polityka, ščo zaohočuje praćovytisť, je dobroju ne tomu, ščo vede do nakopyčennja bagatstva v rukah okremyh osib, a tomu ščo zbiľšuje zagaľnyj dobrobut spiľnoty i pidvyščuje gidnisť napoleglyvyh osib.
Volter Ajzekson, «Bendžamin Franklin»
Vin ne tiľky zasterigav proty zaležnosti vid finansovoї dopomogy, a j proponuvav svoju versiju ekonomičnoї teoriї «prosočuvannja». Ščo biľše grošej zarobljatymuť bagati ta suspiľstvo zagalom, to biľše їh «prosočuvatymeťsja» do bidnyh. «Bagati pracjujuť ne odyn dlja odnogo… Use, ščo vony ta їhni rodyny vžyvajuť i vykorystovujuť, je produktom praci bidnyh». Bagati tratjať svoї groši na te, ščob zbagatyty praćovytyh bidnyh: na odjag, mebli ta žytlo dlja nyh. «Naši praćovyti bidnjaky ščoroku otrymujuť čystyj prybutok ciloї naciї». Vin takož vidkydav ideju pidvyščyty riveń minimaľnoї platni za pracju: «Zakon može pidvyščyty їhnju platnju, ta jakščo naši tovary stanuť nadto dorogymy, vony ne prodavatymuťsja v inšyh kraїnah».
Jogo ekonomičnyj konservatyzm, odnak, urivnovažuvavsja fundamentaľnym etyčnym perekonannjam u tomu, ščo včynky slid sudyty za obsjagom suspiľnogo dobra, jake vony prynosjať. Polityka, ščo zaohočuje praćovytisť, je dobroju ne tomu, ščo vede do nakopyčennja bagatstva v rukah okremyh osib, a tomu ščo zbiľšuje zagaľnyj dobrobut spiľnoty i pidvyščuje gidnisť napoleglyvyh osib. Ljudy, jaki nagromadyly biľše statkiv, niž їm treba, majuť obov’jazok dopomagaty inšym i stvorjuvaty sociaľni instytuty, jaki spryjaly b uspihovi rešty. «Jogo idealom buv uspišnyj serednij klas, členy jakogo žyvuť prostym žyttjam demokratyčnoї rivnosti, — pysav Džejms Kempbell. — Ti, hto domigsja v žytti biľšyh ekonomičnyh uspihiv, vidpovidajuť za dopomogu tym, hto її po-spravžńomu potrebuje, prote ti, hto ne zmig zdobuty sobi ničogo čerez brak česnot, ne možuť spodivatysja na pomič vid suspiľstva».
Nagadajemo, raniše my publikuvaly
«12 pravyl žyttja. Jak peremogty haos» — uryvok z bestseleru Džordana Pitersona uryvok z knygy Džordana Pitersona «12 pravyl žyttja. Jak peremogty haos».