Agitky, Jablonśka ta fenomen Bilokur: čym cikave ukraїnśke mystectvo 1940-h

1940-i roky poznačeni dlja suspiľstva Drugoju svitovoju vijnoju ta pisljavojennoju vidbudovoju. My vsi rozumijemo, ščo mystectvo tak čy inakše bulo travmovane. Ale sered suvoryh form socrealizmu, z’javljajuťsja legendarni Tetjana Jablonśka ta Kateryna Bilokur.

Mystectvo jak agitacija

Tendencija pafosnogo mystectva, jake isnuje jak vyd agitaciї, tryvatyme až do smerti Stalina. Na cyh majže odnakovyh kartynah často zobražujeťsja velyke skupčennja ljudej na uročystostjah, sered jakyh zavždy prysutnij «vožď narodiv» čy to na portreti, čy to sered proletariv ta seljan. Same cej obraz dominuvav u mystectvi cijeї doby.

Inšyj velykyj plast mystectva 40-h rokiv — ce kartyny, jaki stvoreni na materialah frontovyh spogadiv. Frontovi maljunky, osobysti vražennja i perežyvannja staly pidğruntjam dlja napysannja poloten. Takym hudožnykom-frontovykom buv Viktor Puzyrkov, klasyk ukraїnśkogo mystectva, jakyj, bezumovno, mav vplyv na vsju nastupnu ukraїnśku žyvopysnu školu. Bez vijśkovoї tematyky v cej period ne obhodyvsja žoden topovyj hudožnyk. Ale, vse ž, ce bulo mystectvo, jake perebuvalo v zaručnykah cijeї systemy. Jakščo stvorjuvaty roboty pro vijnu — to pro geroїzm, peremogu, ale ridko pro zvyčajnyh ljudej, jaki ne maly zmogu poїhaty v evakuaciju ta žyly v okupaciї.

Viktor Puzyrkov

Zaraz usi ci pafosni polotna pereosmysljujuťsja sučasnym mystectvom. Napryklad, polotno Leonida Mučnyka «Postali poťomkinci vynosjať tilo ubytogo Vakulenčuka na bereg», jake eksponujeťsja v Odeśkomu hudožńomu muzeї. Vono stalo klasykoju sučasnogo ukraїnśkogo mystectva. V 90-h rokah hudožnyky-neoavangardysty počaly robyty kuratorśki proekty v Odesi. Na odnomu z nyh z’jasuvalosja, ščo z muzejnogo prymiščennja cju kartynu vynesty nijak ne reaľno, tomu ščo vona ne vlize u žodni dveri. Točylasja dyskusija, jak iz cym buty. I, zreštoju, hudožnyk Oleksandr Rojtburd vykorystav її v častyni svojeї instaljaciї. Vin vykorystovuvav proekciї na cju robotu, a zgodom počav stvorjuvaty video-art, de pojednuvav kadry z propagandystśkyh fiľmiv ta svoju zjomku sučasnoї Odesy.

Leonid Mučnyk «Povstanci»

Tetjana Jablonśka ta tematyka povernennja

Okrim zasyllja obrazu Stalina ta pafosu peremogy, cej period harakteryzujeťsja velykym spleskom tematyky povernennja do myrnogo žyttja, do normaľnogo isnuvannja pislja vijny. Duže cikavym elementom i plastom mystectva periodu Drugoї svitovoї vijny buly agitacijni plakaty i vzagali materialy, jaki vykorystovuvalysja dlja ideologičnoї boroťby z fašyzmom. Pislja vijny dostup do sučasnogo jevropejśkogo mystectva staje šče biľš obmeženym, možna skazaty, ščo vin uzagali vidsutnij. Vse, ščo otočuje molodyh hudožnykiv — stalinizm ta agitacijni materialy. Dlja Tetjany Jablonśkoї, legendarnoї ukraїnśkoї hudožnyci, Rozstriljane vidrodžennja ta avangardysty buly absoljutno inšymy pokolinnjamy. Vona bula vyhovana na patriotyzmi vijśkovyh rokiv. U neї ne bulo travmy perežyvannja krahu poperedńogo utopičnogo proektu, represij. Ale Jablonśka — hudožnycja, jaka bude vidigravaty protjagom bagaťoh desjatyliť pryncypovu roľ u rozvytku vsijeї ukraїnśkoї obrazotvorčoї tradyciї.

Tetjana Jablonśka «Hlib»

Do vijny vona navčalasja u majsterni Fedora Kryčevśkogo i u 1941 roci tiľky zakinčyla akademiju. V evakuaciї u Saratovśkij oblasti vona piznaje robitnyče žyttja: pracjuje u kolgospi. Možlyvo, ce j dopomagaje їj zgodom stvoryty svij «hit» — kartynu «Hlib». Jablonśka napysala її u 1949 roci, koly kraїna vže vidnovljuvalasja vid pisljavojennogo golodu. Zagotivlja zerna daje vpevnenisť u zavtrašńomu dni. Vona dijsno vyprominjuje kompozycijnu ta koľorovu energetyku, novu viru v ščoś dijsno spravžnje, čogo davno ne bulo v radjanśkomu mystectvi, jake zvyklo sluguvaty ideologičnym aparatom. Kartyna stala dijsno hitom, ne tiľky tomu ščo vona otrymala stalinśku premiju. «Hlib» drukuvaly na kalendarjah, plakatah ta žurnalah, tož vona opynylaś leď ne v kožnij radjanśkij domivci. Zaraz kartyna perebuvaje u Tretjakovśkij galereї.

Tetjana Jablonśka «Junisť»

Do reči, u 1947 roci, koly vyjšla її kartyna «Pered startom» — Jablonśku zvynuvatyly u shyľnosti do impresionizmu. Tak, same zvynuvatyly, adže vse ščo vidstupalo vid propysanyh pravyl socrealizmu, — vvažalosja vorožym. Ta u 60-h vona vse-taky vidstupyť vid nepohytnogo socrealizmu: narodne mystectvo ta znajomstvo z Marijeju Pryjmačenko nadyhne hudožnycju na jaskravi koľory ta kompozyciї. Todi, my vže ne vpiznajemo Tetjanu Jablonśku: kartynu «Junisť» 1969 roku možna bulo b splutaty z hudožnykamy «Paryźkoї komuny» 1990-h. Hoča pro її stavlennja do sučasnogo mystectva hodyť legenda, nibyto vona naviť zneprytomnila vid smilyvyh robit hudožnykiv na odnij iz vystavok.

Kvity Kateryny Bilokur

My znovu povertajemosja do naїvu (pro jakyj my zgaduvaly u poperedńomu materiali v obrazi Mariї Prymačenko — prym.avt.), jakyj ne davav zadyhnutyś vid socrealizmu vśomu mystećkomu seredovyšču. Jaskravi koľory ta vidsutnisť propagandy shodyla z ruk hudožnykam tiľky tomu, ščo vony buly seljany ta samoučky, a poblažlyve stavlennja deržavy stvorjuvalo iljuziju «dobroї vlady». Vzagali duže važko rozdiljaty istoriju mystectva HH storiččja na naїvne i ne naїvne mystectvo, i pry ćomu ne zaplutatyś. Tomu ščo duže bagato jevropejśkyh mytciv ne otrymuvaly žodnoї profesijnoї osvity. Tomu tradycijne rozdilennja na hudožnykiv, jaki otrymaly osvitu i ne otrymaly v sučasnomu mystectvi vtračaje aktuaľnisť. Tym biľše, ščo Kateryna Bilokur — ce hudožnycja, jakij vdalosja samostijno dosjagty vysokyh rivniv majsternosti i ekzystencijnoї naprugy svoїh robit. Ce hudožnycja, jaka ne mala ni akademičnoї osvity, ni naviť škiľnoї osvity. Vona žodnogo dnja ne hodyla do školy, hoča žyla v 100 kilometrah vid Kyjeva. Naspravdi, vona namagalaś vstupaty do hudožnih učylyšč, ale vse zakinčuvalaś na tomu, ščo u Bilokur ne bulo dokumenta pro zakinčennja semyričky.

Kateryna Bilokur

U Kyjevi pro neї diznalysja vypadkovo. Kateryna Bilokur počula po radio pisnju «Čy ja v luzi ne kalyna bula?» u vykonanni spivačky Oksany Petrusenko. Vražena pisneju j golosom Kateryna, posylaje lysta spivačci razom z maljunkom kalyny na šmatočku polotna. Petrusenko rozpovila pro neї mytcjam, pislja čogo do neї pryїhaly z Poltavy, de zgodom vperše vidbulaś vystavka Bilokur. U 1954 roci її try kartyny — «Car-Kolos», «Berizka» i «Kolgospne pole» — buly vključeni do ekspozyciї radjanśkogo mystectva na Mižnarodnij vystavci v Paryži. Kažuť, ščo tam їh pobačyv Pablo Pikasso i buv v zahvati: «Jakby my maly hudožnycju takogo rivnja majsternosti, to zmusyly b zagovoryty pro neї cilyj svit!»

Kateryna Bilokur «Car-kolos»

Smerť Stalina u 1953 roci zminyla u suspiľstvi ta mystectvi majže vse. Do vlady pryjšov Mykyta Hruščov i počalaś «vidlyga»: kuľt Stalina rozvinčuvavsja, a iz zahodu Ukraїny povijav svižyj viter — zdavaloś, tam ne bulo nijakogo socrealizmu i dosi panuvav modernizm. Detaľniše pro 1950–60-ti roky rozkažemo u nastupnomu materiali «100 rokiv ukraїnśkogo mystectva za 100 hvylyn».

Peregljanuty povnyj cykl lekcij

Oryginaľna lekcija: Alisa Ložkina