🖼️ Ukraїnśkyj žyvopys na meži XIX ta XX stoliť — ščo na časi znaty?

U peršij stati rozpovidajemo pro mystećki procesy na zlami XIX ta XX storiččja, pojavu modernu ne tiľky v žyvopysi, a j v arhitekturi, ta tragični doli hudožnykiv-novatoriv periodu 1900-1910 rokiv. Ščo na časi znaty pro mystectvo togo periodu?

Počatok stolittja — jak vygljadala ukraїnśka kuľtura

Počatok XX storiččja buv tisno pov’jazanyj z procesamy mynuloї epohy, adže slid rozumity, ščo buď-jaki istoryčni ta mystećki periody ne počynajuťsja kalendarno.  Dlja ukraїnśkogo mystectva togo času harakternym bulo dominuvannja pizńogo akademizmu* ta modernu*.

Vseredyni ideї akademizmu ležyť dotrymannja suvoryh form, pojednannja tečij klasycyzmu j romantyzmu. U svoїj «piznij» formi, jaka dominuvala naprykinci XIX storiččja, ukraїnśkyj akademizm zapozyčyv bagato z peredvyžnyćkogo ruhu. Peredvyžnyky — ce hudožnje tovarystvo, členy jakogo zobražaly «seljanśki» motyvy ta sceny pobutovogo žyttja ne v grubomu realizmi, a v akademičnomu styli.

Vlasne «peredvyžnykamy» їh nazvaly čerez peresuvni vystavky, jaki vony vlaštovuvaly na terytoriї todišńoї carśkoї imperiї, namagajučyś čerez blyźku do «narodnyctva» temu, populjaryzuvaty akademične mystectvo. Odnym z ukraїnśkyh hudožnykiv tijeї doby ta predstavnykom peredvyžnyćkogo ruhu buv Mykola Pymonenko (1862-1912).

Mykola Pymonenko «Brid»

Jogo žyvopys, jak i robyty inšyh peredvyžnykiv, romantyzuvaly siľśku tematyku, idealizuvaly temu narodnyctva ta vidobražaly sociaľno-krytyčni perekonannja avtoriv. Temy prosvitnyctva ta robočoї estetyky «prostogo ljudu» skladaly značnyj ideologičnyj bekgraund dlja hudožnykiv, ale na počatku XX storiččja vse biľše stavaly anahronizmom. V toj čas vže počalaś industrializacija, modernizacija, rozvyvalyś buržuazni vidnosyny u suspiľstvi, z’javljalysja velyki pidpryjemstva, zalizni dorogy ta inši infrastrukturni ob’jekty «novogo času».

V takomu konteksti, tvorčisť Pymonenka — ce dosyť romantyzovanyj pogljad na togočasnu Ukraїnu, ale vid ćogo ne menš važlyvyj dlja podaľšogo mystećkogo rozvytku. Mykola Pymonenko buv odnym iz zasnovnykiv nacionaľnoї realistyčnoї školy: jogo tvorčisť spravyla syľne vražennja na nastupni pokolinnja ukraїnśkyh hudožnykiv, jaki perejnjaly elementy kolorytu ta nastroju. Znanyj vin buv i za mežamy Ukraїny — roboty hudožnyka svogo času prydbav Luvr ta odna z Mjunhenśkyh galerej.

Ukraїnśkyj modern

Odnočasno z peredvyžnykamy isnujuť cilkom protyležni do sociaľno-krytyčnoї liniї nastroї. Takoju symvoličnoju protyležnistju je mystectvo modernu, jake vynyklo u Jevropi miž 1880-90-my rokamy j malo čitko okresleni lokaľni osoblyvosti. Napryklad, v dejakyh kraїnah bulo biľš harakternym art-nuvo*, v dejakyh secesija*. V Ukraїni, tak samo jak i v Avstriї, biľš tjažily do secesiї: mystećki dijači modernu navmysno vykorystovuvaly minlyvi formy, liniї, pryncypy asymetriї ta viľnogo planuvannja, postijno šukaly novi tehnični ta konstruktyvni zasoby.

Mystectvo modernu vidmovyloś vid krytyčnoї pozyciї, ale natomisť zvelo krasu do absoljutu. V ćomu mystećkomu naprjamku malo gostryh kutiv, prjamyh linij, natomisť duže bagato morfologiї, jaka nagaduje roslynnyj svit.

U svitovomu mystectvi modern predstavljaly, napryklad, budynky Antonio Gaudi v Barseloni, žyvopys Gustava Klimta, jakyj stav odnijeju z veršyn secesiї. V ukraїnśkomu mystectvi modern jaskravo vidobrazyvsja v arhitekturi: Dim z hymeramy Vladyslava Gorodećkogo (1863-1930), proekt Vasylja Kryčevśkogo (1873-1952) — budynok Poltavśkogo zemstva.

Odnym z hudožnykiv ćogo pokolinnja je j Oleksandr Muraško (1875-1919). Vin sformuvavsja miž Kyjevom, Paryžem, Mjunhenom i pryviv v Ukraїnu nejmovirnu energetyku impresionizmu* ta modernu. Kartyna «Karuseľ» prynesla avtoru svitove vyznannja: predstavlena na Mjunhenśkij mižnarodnij vystavci, vona otrymala zolotu medaľ. Pislja ćogo hudožnyk otrymuvav bezlič zaprošeń z jevropejśkyh mist — Berlina, Vidnja, Paryža, Amsterdama, Mjunhena, Veneciї. Ale, na žaľ, u 1919 roci Oleksandr Muraško tragično zagynuv za nezrozumilyh obstavyn — jogo znajšly nedaleko vid vlasnogo domu na Luk’janivci, zastrelenym u potylycju. Najbiľš virogidnoju je versija vbyvstva radjanśkoju milicijeju, ale u todišnij presi, ščo ironično, todi napysaly «buv pograbovanyj i zabytyj bandytamy».

Ukraїnśkyj dekadans

Kineć storiččja — ce zavždy j čas tryvogy. Mystectvo počynaje «nervuvaty» pered umovnoju, ale vse ž taky važlyvoju, datoju. Naprykinci XIX ta na počatku XX stolittja ekzystencijni mystećki tryvogy vylylysja v dekadans*. V Ukraїni jogo uosobljuje Vsevolod Maksymovyč (1894-1914), roboty jakogo stvoreni u pevnomu dialozi iz tvoramy Vrubelja, jakyj, jak vidomo, bagato času proviv v Kyjevi pid čas roboty nad eskizamy do oformlennja Volodymyrśkogo soboru. A ot kartyna «Pocilunok» vidsylaje do odnojmennoї roboty Klimta.

Roboty Maksymovyča staly odnymy z najjaskravišyh u styli secesiї, ale šljah do vyznannja za časy žyttja obirvav sam avtor. U 20 rokiv Vsevolod Maksymovyč pokinčyv žyttja samogubstvom, čy to pislja tryvaloї depresiї, čy to vid neščaslyvogo kohannja, čy vid alkogoľnyh ta narkotyčnyh eksperymentiv — a može j vse razom. Za svoje korotke žyttja vin vstyg znjatyś u futurystyčnomu fiľmi «Drama v kabare futurystiv» ta zalyšyty bagato robit, častyna z jakyh znahodyťsja v kolekciї NHMU.

U 2007 roci v Nju-Jorku vidbulasja vystavka «Perehrestja. Modernizm v Ukraїni, 1910-1930», jaka j vidkryla dlja šyrokogo mystećkogo svitu roboty Maksymovyča j avtor narešti otrymav zasluženu uvagu publiky ta krytykiv.

U nastupne desjatyriččja Jevropa, a razom z neju j Ukraїna, vybuhajuť bezliččju mystećkyh tečij ta naprjamkiv — cju dobu možna nazvaty epohoju rozpadu impresionizmu* na inši «-izmy».

U nastupnomu materiali rozkažemo pro ci naprjamky, ukraїnśkyj avangard ta vidpovimo na golovne pytannja: čomu ž «Čornyj kvadrat» Malevyča — ce šedevr.

Slovnyk mystectvoznavcja

Akademizm

Vykorystannja vže znajdenoї raniše formy vytvoriv mystectva, shyľnisť tradycijam.

Art-nuvo

Stylistyčnyj naprjam u jevropejśkomu mystectvi kincja HIH – počatku XX st., ščo vynyk jak reakcija na mljave kopijuvannja istoryčnyh styliv mynulogo (u Velykobrytaniї jogo nazyvaly stylem modern, v Ispaniї — modernizmom).

Dekadans

Zagaľna nazva kryzovyh javyšč u mystectvi ta kuľturi kincja HIH — počatku XX stoliť. Period dekadansu poznačenyj nastrojamy beznadiї, rozčaruvannja, zanepadom žyttjevyh syl, estetyzmom. Dekadans, jak hudožnij naprjam, zaperečuvav pozytyvistśki doktryny u mystectvi, iljuzornyj akademizm.

Impresionizm

Mystećka tečija u žyvopysi, kotra vynykla v 1860-h rokah. Predstavnykamy impresionizmu v žyvopysi je Klod Mone, Eduard Mane, Kamiľ Pissarro. Hudožnij naprjam impresionizmu bazujeťsja na fiksaciї vražeń, sposterežeń ta spivperežyvań.

Secesija

Termin dlja poznačennja perehidnogo etapu v mystectvi, najaktyvniše vykorystovujeťsja v konteksti peredmodernizmu. U značenni mystećkogo stylju termin «secesija» vvela v užytok grupa avstrijśkyh mytciv, očoljuvanyh Gustavom Klimtom. Deklarujučy vidmovu vid istoryzmu, styľ ne vidmovljavsja vid poperedńoї istoriї, davńogrećkyh mifiv, biblijnyh sjužetiv, alegorij, aktyvno dodav do nyh zapozyčennja gnučkyh pryrodnyh form i obraziv mystectva Dalekogo Shodu — Kytaju, Japoniї.

Peregljanuty povnyj cykl lekcij

Oryginaľna lekcija: Alisa Ložkina | Tekstova adaptacija: Oksana Semenik, Oleksandra Malevyč