Stanislav Trojanov
U travni na VDNG počala pracjuvaty «Planeta dynozavriv» — vystavka-park z desjatkamy realistyčnyh animatronnyh modelej, nad stvorennjamy jakyh pracjuvaly včeni z muzeїv pryrodoznavstva Argentyny, Poľšči, Kytaju ta SŠA. Rozpovidajemo detaľniše pro doistoryčnyh istot, jakyh možna zustrity pid čas proguljanky parkom.
Perša znahidka: 1874 rik bilja mista Golden, štat Kolorado
Cogo dvonogogo hyžaka z masyvnym čerepom j dovgym važkym hvostom nazyvajuť korolem dynozavriv. Rozmiry tyranozavra pravda vražajuť — 12 metriv v dovžynu j blyźko 7 tonn vagy. Rekordno velykymy buly i j
jogo zuby — їh dovžyna dosjagala 30 santymetriv — biľše, niž u vsih suhoputnyh hyžakiv.
Tyranozavr je spravžńoju ikonoju paleontologiї. Tyreks stav golovnym antagonistom v knyzi Majkla Krajtona «Park jurśkogo periodu», jogo častiše inšyh zgadujuť u fiľmah ta pisnjah.
Osoblyvosti:
- dobre rozvynenyj binokuljarnyj zir — zdatnisť fokusuvatysja na ob’jekti oboma očyma, ščo daje biľš točnu ocinku vidstani
- nadpotužni ščelepy — odni z najsyľnišyh v istoriї suhoputnyh tvaryn
- velyčeznyj čerep — 1,5-2 metry, jakyj mig povnistju vmistyty ljudynu
Perša znahidka: 1900 rik, dolyna ričky Kolorado poblyzu mista Fruta, štat Kolorado, SŠA
Odyn z najbiľšyh dynozavriv. Dovžyna brahiozavra za riznymy ocinkamy stanovyla vid 18 do 21 metra, a vaga — vid 28,3 do 58 tonn.
Dejakyj čas panuvala dumka, ščo brahiozavry meškaly na beregah ričok i ozer j harčuvalysja roslynamy, jaki znahodyly na dni vodojm. Prote ostanni doslidžennja sprostovujuť cju teoriju — detaľnyj analiz pokazav, ščo vysokyj tysk vody zadušyv by giganta.
Na česť ćogo rodu buv nazvanyj asteroїd — 9954 Brahiozavr.
Osoblyvosti:
- neproporcijno dovga šyja, nevelykyj čerep i velyčeznyj zagaľnyj rozmir
- dovši peredni kincivky, krutyj nahyl tuluba i proporcijno korotkyj hvist
Perša znahidka: 1985 rik, provincija Čubut (Argentyna)
Karnotavr dosjagav blyźko 7,6 metra u dovžynu ta važyv do 3 tonn. Tilo dynozavra bulo pokryto micnoju broneju, ščo skladajeťsja z okremyh ščytkiv jak u sučasnyh krokodyliv. Na vsij dovžyni spyny u karnotavra buly šypy, jak u sučasnoї iguany. Jogo čerep prykrašaly rogy, ščo vykorystovuvalysja abo dlja pryvablennja samok, abo naviť dlja boїv. Cej dynozavr — jedyna vidoma m’jasoїdna dvonoga tvaryna z paroju velykyh rogiv.
Karnotavr buv golovnym negatyvnym gerojem disneїvśkogo muľtfiľmu «Dynozavr».
Osoblyvosti:
- dva rogopodibni narosty nad očyma
- duže maleńki peredni kincivky ta oči
- maly na perednih lapah po čotyry paľci (u toj čas, jak u biľšosti teropodiv bulo tiľky try)
Perša znahidka: 1922 rik, mongoľśka častyna pusteli Gobi, Centraľna Azija
Velocyraptory buly nevelykymy dynozavramy do 1,5 metriv v dovžynu, 40-70 santymetriv u vysotu i važyly do 20 kg. Poljuvaly zgrajamy: napadaly na žertvu i za dopomogoju svoїh gostryh serpovydnyh pazuriv rozryvaly їj šyjni arteriї, traheju i veny.
U veresni 2007 roku doslidnyky vyjavyly vidbytky gorbkiv na peredpliččjah velocyraptora, znajdenogo v Mongoliї. Їh prysutnisť vkazuje na te, ščo vin mav pir’ja, a otže — buv teplokrovnym.
U romanah «Park Jurśkogo periodu» i «Zagublenyj svit» velocyraptory je odnymy z osnovnyh antagonistiv, a u v 164-mu epizodi serialu «Druzi» cyh dynozavriv zgaduje Ross Geller.
Osoblyvosti:
- garno rozvyneni zir, njuh ta kompaktnyj rozmir, zavdjaky jakym velocyraptor buv odnym z najuspišnišyh myslyvciv svogo času
- agresyvnisť, jaka dopomagala zdolaty naviť nabagato biľšu za ńogo žertvu
- ne nadto gnučkyj hvist, jakyj dozvoljav zberigaty stijkisť na povorotah pry bigu na velykij švydkosti
Perša znahidka: 1822 rik, pivdennyj shid Angliї porjad z mistom Susseks
Peršyj vyjavlenyj roslynoїdnyj dynozavr. Iguanodony mogly peremiščuvatysja jak na čotyŕoh, tak i, imovirno, na dvoh nogah. Najbiľši osobyny maly dovžynu 13 metriv. Dynozavry utvorjuvaly velyki stada i kočuvaly u pošukah novyh pasovyšč. Kolektyvnyj zahyst vid hyžakiv zabezpečuvavsja rozpodilom rolej: poky odni paslyś, inši uvažno sposterigaly za možlyvymy zagrozamy j molodnjakom.
U Beľgiї v 1878 roci bulo znajdeno cile kladovyšče iguaonodoniv u šahti na glybyni 322 metry. Vyjavleno 38 majže povnyh dobre zbereženi skelety, imovirno vony buly odnočasno pohovani selevym potokom. Zaraz vony predstavleni v Korolivśkomu Instytuti pryrodnyčyh nauk Beľgiї.
Osoblyvosti:
- spljuščenyj z bokiv hvist, ščo vykonuvav funkciju pidtrymky rivnovagy
- šyp, roztašovanyj na peršomu paľci, ščo zahyščav vid hyžakiv i dopomagav dynozavru rozkoljuvaty gorihy
Perša znahidka: 1708 rik, zoľnhofenśki vapnjaky v okolycjah Ajhštet v Bavariї, Nimeččyna
Tilo pterodaktylja bulo pokryte korotkoju šerstju, ščo zahyščala vid pereoholodžennja pid čas poľotu, a kryla buly gladkymy.
Rozmiry pterodaktyliv syľno varijuvalysja — vid dribnyh, zavbiľšky z gorobcja, do gigantśkyh pteranodoniv z rozmahom kryl do 8 metriv. Maleńki osobyny vely take ž žyttja, jak i nynišni ptahy, tobto harčuvalysja komahamy, sydily na gilkah derev i t.p. Velyki ž pterodaktyli harčuvalysja ryboju i dejakymy dribnymy jaščirkamy.
U 2019 roci doktor Devid Unvin, paleobiolog z Universytetu Lestera, jakyj specializujeťsja na vyvčenni pterodaktyliv, i doktor Čarľz Deming, zoolog z Universytetu Linkoľna dovely, ščo pterodaktyli mogly litaty z narodžennja.
Osoblyvosti:
- kryla z rozmahom vid 1 do 8 metriv
- rozvynenyj grebiń, ščo vykonuvav demonstracijnu funkciju i vykorystovuvavsja v šljubnyh igrah dlja pryvablennja partnera
- vidminno rozvynena dyhaľna systema, gostryj zir i dobre sformovanyj golovnyj mozok
Perša znahidka: 1923 rik, provincija Aľberta v Kanadi
Doroslyj parauzolof mig važyty do 5 tonn i jak i inši kačkodźobi dynozavry peresuvavsja jak na dvoh, tak i na čotyŕoh nogah.
Ci dynozavry žyly stadom j harčuvalysja roslynnistju. Mogly rozvyvaty horošu švydkisť bigu (do 40 km/g), a takož vmily plavaty.
Parazaurolof buv pokazanyj u fiľmah Stivena Spilberga «Park jurśkogo periodu», «Park jurśkogo periodu 2: Zagublenyj svit» i u fiľmi Džo Džonstona «Park jurśkogo periodu 3».
Osoblyvosti:
- grebiń na potylyci. Koly jaščir zakryvav nosovi klapany j robyv vdyh, povitrja potrapljalo v grebiń i vydavalo zvuk, shoži na gudinnja. Imovirno, ci zvuky buly sposobom spilkuvannja parauzolofiv
- nezvyčajna budova perednih kincivok: korotši v porivnjanni z zadnimy, vony, jmovirno, vykonuvaly funkciju ruk, ale jaščir mig ne tiľky spyratysja na nyh, a zryvaty gilky ta lystja
Perša znahidka: 1910 rik, rajon ričky Red-Dir v Aľberti, Kanada
Meškaly ci roslynoїdni dynozavry u lisystyh rajonah Pivničnoї Ameryky. Gipakrozavry dosjagaly dovžyny 9 metriv ta mig važyty do 4 tonn.
Grebiń gipakrozavrov, jmovirno, mav sociaľni funkciї: služyv vidmitnoju oznakoju stati abo vydu, a takož, možlyvo, vykorystovuvavsja dlja vydannja zvukiv u jakosti rezonatora.
Vyjavlenni slidy ukusiv tyranozavra na malogomilkovij kistci gipakrozavra vkazuvalo na te, ščo cej ta inši gadrozavry abo buly ob’jektom poljuvannja velykyh teropodiv, abo tyrannozavr buv padaľnykom i vyjavyv mertvogo gipakrozavra.
Osoblyvosti:
- spynni ostysti vidrostky, ščo vystupajuť z verhńoї častyny hrebciv
- forma grebenja, jaka zvužujeťsja do verhńoї častyny
Perša znahidka: 1915 rik, Jegypet
Spinozavr buv najbiľšym teropodom na Zemli — biľšym za tyranozavra i giganotozavra. Jogo vaga sjagala do 7,5 tonn, a dovžyna — 15-16 metriv.
Vuźki dovgi ščelepy spinozavra buly usijani gostrymy zubamy j čudovo pidhodyly dlja utrymannja žertvy, ščo vyryvajeťsja: napryklad, velykoї ryby abo amfibiї. Ukus spynozavra ne vidriznjavsja potužnistju, prote ce kompensuvalosja jogo masoju, a takož potužnymy j dobre rozvynenymy perednimy kincivkamy.
Takož spynozavra nazyvajuť najbiľšoju zagadkoju paleontologiї čerez te, ščo novi znahidky postijno povnistju minjaly ujavlennja pro jogo zovnišnij vygljad.
Osoblyvosti:
- Vidrostky spynnyh i hvostovyh hrebciv svoїm rozmirom i formoju utvorjujuť svojeridne «vitrylo».
Perša znahidka: Santana, Brazylija
U 1996 roci doslidnyky vykupyly čerep irritatora u brakońjeriv, jaki nepravyľno jogo skleїly, čym zavdaly včenym nemalo klopotu — zvidsy i jogo nazva. Pered prodažem kolekcionery namagalysja prykleїty gipsopodibnu častynu do osnovnoї masy čerepa. Takož znahidka speciaľno vydovžuvalasja za dopomogoju kriplennja fragmentiv verhńoї ščelepy do peredščelepnoї kistky.
Dovžyna dynozavra stanovyla 8 metriv, vysota — 3 metry, a masa — 600 kilogramiv. Irritator viv vodnyj i nazemnyj sposib žyttja, tomu krim ryby, harčuvavsja nevelykymy travoїdnymy dynozavramy, a takož dejakymy predstavnykamy rodu pterozavrovyh. Na dumku dejakyh včenyh, na golovi irritatora okrim nadbrivnyh grebeniv, buv šče odyn vyrist, pryznačenyj dlja pryvablennja samok.
Irritator z’javljajeťsja v romani Artura Konana Dojla «Zagublenyj svit».
Osoblyvosti:
- ščelepy, duže shoži na krokodyljači, jakymy zručno vyhopljuvaty z vody rybu
- maleńke «vitrylo», ščo služylo, jak i u spynozavra, dlja kondycionuvannja tila
Perša znahidka: 1877 rik, Kolorado
Odyn z najbiľš vidomyh dynozavriv dosjagav vid 7-9 metriv v dovžynu i važyv blyźko 4 tonn. Stegozavry buly myrnym travoїdnym, ščo žyly v simejnyh grupah i stadah, poviľno ruhajučyś čerez lisy.
Najbiľš rannij populjarnyj obraz stegozavra buv zobraženyj na gravjuri, stvorenij A. Tobinom v lystopadi 1884 roku j opublikovanij v naukovo-populjarnomu amerykanśkomu žurnali Scientific American.
Šče do počatku vyrobnyctva «Parku Jurśkogo periodu 2» bulo vyrišeno, ščo velocyraptor, ty-reks i stegozavr buduť «obov’jazkovymy» dynozavramy dlja sykvela. Use tomu, ščo Stiven Spilber otrymav tysjači lystiv z pytannjamy pro te, čomu v peršomu fiľmi ne bulo stegozavra.
Osoblyvosti:
- dovgi šypy na hvosti ščo za riznymy teorijamy vykonuvaly funkciї pryvablennja protyležnoї stati abo termoreguljaciї
- budova zubiv ta ščelepy, jaki ne dozvoljaly perežovuvaty їžu, čerez ščo stegozavry peretyraly roslyny
Perša znahidka: 1977 rik, kytajśka provincija Syčuań
Janhuanozavr buv odnym z najbiľšyh hyžakiv na terytoriї Kytaju, jakogo za rozmiramy možna porivnjaty z pivničnoamerykanśkym Allozavrom. Važyv cej dynozavr blyźko 3 tonn j dosjagav do 11 metriv u dovžynu. Peresuvavsja na dvoh m’jazystyh lapah, syľna šyja trymala velyku golovu z potužnoju ščelepoju. Dovžyna hvosta janhuanozavra — 5 metriv.
U porivnjanni z Tyranozavrom Reksom buv menšym i legšym, prote z dovšymy perednimy lapamy.
Osoblyvosti:
- šisť velykyh otvoriv u čerepi, ščo zmenšuvaly vagu ta dodavaly ruhlyvosti
- dovgyj hvist, jakyj dopomagav vtrymuvaty balans pid čas bigu
Perša znahidka: 1887 rik, Denver, štat Kolorado, SŠA
Velykyj travoїdnyj dynozavr. Dosjagav 10 metriv v dovžynu, 4 metry — u vysotu, j važyv 12 tonn. Tryceratops volodiv micnoju staturoju z syľnymy j potužnymy nogamy, a na jogo golovi rozmiščuvalosja try rogy. Rogy jmovirno vykorystovuvalysja u vnutrišńovydovyh bojah.
Tryceratopsy isnuvaly do samogo zakinčennja mezozojśkoї ery ta buly odnymy z ostannih dynozavriv na Zemli.
Osoblyvosti:
- kistkovyj vyrist, obtjagnutyj škiroju — tak zvana «plastyna» j nevelyki rogy na golovi
- velyčeznyj čerep, jakyj postupajeťsja za rozmiramy lyše torozavra
Perša znahidka: 1850-ti roky, okolyci vytoku ričky Missuri, SŠA
Pahicefalozavrov dosjagav 4,5 metry v dovžynu pry vazi pryblyzno v 450 kilogramiv. Ostanni dani svidčať pro te, ščo ci dynozavry mogly buty vseїdnym j spožyvaty jak roslyny, tak i m’jaso — na ce vkazuje forma їh zubiv. Vvažajeťsja, ščo їh racion mig zminjuvatysja vid sezonu do sezonu — podibno racionu sučasnyh vedmediv.
Z’javljajeťsja u fiľmi «Park jurśkogo periodu: Zagublenyj svit» i muľtfiľmi seriї «Zemlja do počatku časiv».
Osoblyvosti:
- velykyj kistjanyj kupol tovščynoju do 25 santymetriv na čerepi, jakyj nadijno zahyščav mozok.
Vystavka-park «Planeta dynozavriv» pracjuje ščodnja z 10:00 do 20:00 na VDNG.
Vartisť vhodu: vid 130 gryveń. Kvytky možna prydbaty za posylannjam.