Kateryna Jateľ
Cogo misjacja svit svjatkuje 20-riččja vyhodu u kinoteatry stričky «Garri Potter ta filosofśkyj kamiń». Speciaľno do juvileju, my vyrišyly pomirkuvaty, čomu magičnyj svit Džoan Rouling stav takym populjarnym, jak vin vplynuv na sučasnu kuľturu ta čomu (ne) projšov perevirku časom.
Peredbačyty uspih franšyzy bulo nemožlyvo. Avtorka rozpovidala, ščo pered publikacijeju peršogo romanu stykalasja z velykoju kiľkistju vidmov, vykorystovuvala inicialy z vygadanym serednim imenem, ščob «ne vidljakuvaty» hlopčaču audytoriju avtorkoju-žinkoju, ta tryvalyj čas sperečalasja, čy ne zaskladna dlja ditej nazva peršogo romanu. Na amerykanśkyj rynok vona j vyjšla z «čaklunśkym», a ne «filosofśkym» kamenem. Na čas publikaciї peršoї knygy dytjača literatura ne spryjmalasja serjozno, a fentezi vvažalosja zastarilym žanrom. Z usim tym, Rouling vdalosja. Čomu tak trapylosja?
🤔 Garri Potter ta vidoma formula
Odnijeju z osnovnyh pryčyn uspihu franšyzy, prynajmni na počatku її isnuvannja, možna vvažaty vykorystannja vidomyh dlja čytačiv formul ta arhetypiv. «Potteriana» – ce klasyčna brytanśka istorija pro syritku v školi-internati. Doslidnyk Devid K. Stiž pysav, ščo jakščo vidkynuty magiju ta zaminyty kvidyč na regbi, to perša častyna ne syľno vidriznjatymeťsja vid «Škiľnyh dniv Toma Brauna», jaku pyśmennyk Tomas G’juz opublikuvav u seredyni 19 stolittja. I takyh znajomyh obraziv u Rouling nemalo: vid zloї pryjomnoї rodyny, mov z knyg Dikensa čy «Matyľdy» Roaľda Dala, do Dambldora, jakyj čy to Merlin, čy to Gendaľf.
Naviť odna z najvidomišyh fentezi pyśmennyć Ursula Le Guїn komentuvala, ščo «Ja ne vidčuvala, niby Rouling mene vykorystala, jak ce robyly inši ljudy. Hoča vona mogla b vyslovljuvaty biľše šany svoїm poperednykam. Moja nedovira ležyť do krytykiv, jaki nazvaly peršu knygu dyvovyžno oryginaľnoju. U neї bagato česnot, ale oryginaľnisť – ne odna z nyh.» Protjagom rokiv Rouling neodnorazovo zvynuvačuvaly u zapolučenni idej z її romanu «Čarivnyk Zemnomor’ja».
Cej spysok možna prodovžuvaty. Ideja samovtiljuvanogo proroctva, jakym oderžymyj Voldemort, nathnenna uljublenoju šekspirivśkoju p’jesoju Rouling «Makbetom». Istorija Smerti ta її zustriči z tŕoma bratamy pereosmysljuje odnu z «Kenterberijśkyh opovidok» Čosera. Personaž Dadli Dursli podibnyj do personaža Justasa z «Hronik Narniї», hiba ščo ćogo geroja ne rjatuje lev Aslan. Obraz Severusa Snejpa ne može ne nagaduvaty obraz Gitklifa z «Buremnogo Perevalu» Bronte. Sortuvaľnyj Kapeljuh maje shoži harakterystyky z magičnym kapeljuhom z «Dyskosvitu» Terri Pratčetta.
Use ci pryklady ne govorjať nam pro te, ščo «Garri Potter» vtorynnyj čy ne oryginaľnyj ta ne zvynuvačujuť Rouling v plagiati. Їhnja meta — pidtverdyty, ščo cej svit magiї zitkano z obraziv, z jakymy audytorija i tak rosla.
🥰 Garri Potter ta ljubov do blyžńogo svogo
U rivni hrystyjanśkogo naratyvu «Garri Potteru» šče daleko do «Hronik Narniї». Pozajak, centraľna ideja pro te, ščo ljubov – ce najsyľniša magija ta syla, duže naviť Biblijna. Protjagom usijeї istoriї Garri včať ljubyty blyžńogo svogo j buty gotovym na samopožertvu zarady inšyh. Cikavo, ščo rozdil, v jakomu Garri žertvuje soboju ta ožyvaje nazyvajeťsja «Kings Kros», ščo anglijśkoju shože za zvučannjam do «Christ Cross», tobto Hrest Isusa.
Ce ne jedyna vidsylka do Bibliї u knygah ta fiľmah: cytata «Ostannij vorog, jakyj bude znyščenyj, – ce smerť», rozmiščena na mogyli baťkiv Garri, vzagali je perefrazom z peršogo poslannja do Koryntjan.
Tomu j tak ironično, ščo konservatyvni hrystyjanśki grupy vymagaly zaborony knyg za propagandu čaklunstva ta vikanstva.
Roman davav možlyvisť baťkam rozpovisty pro skladni temy ditjam. Jak pojasnyty ditjam klasovu nerivnisť – porivnjajte Malfoїv ta Vizli. U klasi je dity bez baťkiv – navediť pryklad Garri ta Nevila. Dytynu buljať za її ekscentryčnisť – na dopomogu pryjde Luna. Hočeťsja nadyhnuty na staranne navčannja – Germiona staje ideaľnoju roľovoju modellju.
Poverh ćogo «Potteriana» šče j čerez metafory pojasnyla ditjam pro ščo bula Druga svitova vijna: finaľna bytva Ğrindeľvaľda (pro jakogo my zaraz znajemo biľše z franšyzy «Fantastyčni zviri») z Dambldorom vidbulasja u 1945 roci, a jogo poslidovnyk Voldemort ta Požyrači smerti – neonacysty magičnogo svitu.
🤩 Garri Potter ta pokolinnja, ščo na ńomu vyroslo
«Potteriana» dala možlyvisť čytačam rosty razom z personažamy. Viddajučy naležne majsternosti Rouling, vid knyžky do knyžky rostuť ne lyše golovni personaži, a j serjoznisť zagroz, z jakymy vony stykajuťsja. Potteriana dala možlyvisť cilomu pokolinnju i čekaty na lyst z Goğvortsu v 11 rokiv, i perežyvaty za perebig spravžńoї vijny. Cej efekt dav zmogu prodaty seriju ne lyše ditjam, a j doroslym. Ne darma vydavci u bagaťoh kraїnah vypuskaly «Potterianu» z dorosloju strymanoju ta dytjačoju jaskravoju obkladynkamy.
🤓 Garri Potter ta dytjača literatura
Serija knyg pro Hlopčyka-ščo-vyžyv zminyla ne lyše žyttja čytačiv, a j literaturnogo svitu sučasnosti. Jak zgaduvalosja vyšče, dytjača literatura na moment publikaciї «Garri Potter ta filosofśkyj kamiń» ne spryjmalasja serjozno. Pislja publikaciї peršoї knygy inši dytjači romany zbiľšyly prodaži. Same kolosaľnyj uspih seriї zmusyv velyki vydannja zbyraty bestselery ne lyše sered doroslyh, a j pidlitkovyh ta dytjačym knyg.
Ba biľše, same «Potteriana» stala zaliznym argumentom togo, ščo ditej ne zljakaty 700 storinkamy u romani. Revoljucijna ideja, ščo cikava knyžka zdatna zacikavyty naviť peščenyh ditok pryzvela do togo, ščo milenialy vvažajuťsja pokolinnjam, ščo čytaje najbiľše.
Te same vidbuvalosja j z fiľmamy: skladno ujavyty ce zaraz, ale u 90-h prodjusery ne syľno pospišaly počynaty trylogiї. Naviť Pitera Džeksona vmovljaly zrobyty z «Volodarja Persniv» odyn fiľm, pidozrjujučy proval franšyzy. «Garri Potter» ne lyše pokazav, ščo sim knyg možuť staty simoma fiľmamy, a j zaproponuvav populjarnyj u 2010-h pryjom podilu ostanńoї častyny na dva fiľmy. Slidom za «Garri Potterom ta Smerteľnymy relikvijamy» tak zrobyly «Sutinky» ta «Golodni igry».
Zgadujučy ci dvi franšyzy, «Potteriana» dopomogla їhńomu vyhodu j raniše. Same z «Garri Pottera» počavsja bum na tak zvanu Young Adult literaturu, tobto knygy, čyja ciľova audytorija ohopljuje čytačiv vid 12 do 19 rokiv. Vvažajeťsja, ščo populjarnisť «Garri Pottera» sered doroslyh zgodom sformuvala j osnovu audytoriju čytačiv YA-romaniv – 55% pokupciv starše 18 rokiv, z osnovnoju audytorijeju vikom vid 30 do 44 rokiv.
🤑 Garri Potter ta groši
Uspih jak knyžkovoї seriї, tak i kinofranšyzy pro Garri Pottera čy ne najkrašče pidkripljujeťsja, jakščo dyvytysja na cyfry.
Sim knyg pro Garri Pottera je najuspišnišoju knyžkovoju serijeju v istoriї. Za riznymy ocinkamy sim oryginaľnyh knyg zarobyly ponad 7,7 miľjarda dolariv. Za čas isnuvannja, bulo prodano ponad 500 miľjoniv prymirnykiv. «Potterianu» oficijno perekladeno na ponad 80 mov.
Odna z pryčyn, čomu Džoan Rouling naviky uvijde v istoriju literatury – ce te, ščo vona stala peršoju pyśmennyceju-miľjarderkoju, jaka zarobyla svij statok same napysannjam knyg.
Najmenš uspišnym fiľmom franšyzy za kasovymy zboramy vvažajeťsja tretja častyna – «Garri Potter ta V’jazeń Azkabanu» zibrav 795 miľjoniv dolariv. Najbiľš uspišnym je ostannja častyna – 1,3 miľjarda dolariv u svitovomu prokati. Takym čynom, «Garri Potter ta Smerteľni relikviї. Častyna 2» zajmaje 13 pozyciju sered fiľmiv, ščo zarobyly najbiľše grošej. Jakščo skombinuvaty kasovi zbory usih 8 fiľmiv, to vyjde, ščo vony zarobyly 7,7 miľjarda dolariv pry spiľnomu bjudžeti v 1,1 miľjarda dolariv.
Do ćogo takož dodajeťsja trylogija «Fantastyčni zviri». Perša častyna zibrala 814 miľjoniv dolariv, a «Fantastyčni zviri: Zločyny Ğrindeľvaľda» – 629 miľjoniv. Prem’jera treťoї častyny zaplanovana na kviteń 2022 roku.
Takož, jak povidomljaje The Hollywood Reporter telekanal HBO rozrobljaje serial za «Potterianoju».
Ne obijšov «Garri Potter» j igrovu industriju. Zaraz možna narahuvaty ponad 16 komp’juternyh igor. Sumarno vony zarobyly ponad 1.5 miľjardy dolariv. A, napryklad, odna z najpopuljarnišyh mobiľnyh igor za vsesvitom Harry Potter: Puzzles & Spells mynulogo roku prynesla prybutok u blyźko 40 miľjoniv dolariv.
U 2022 roci zaplanovanyj vyhid novoї roľovoї komp’juternoї gry – Hogwarts Legacy, jaka bude dostupna na PC, PlayStation ta Xbox.
I ce lyše častyna prybutku vid «Potteriany». Danyh, skiľky vsesvit «Potteriany» zarobyv na fiľmah, igrah, merči, atrakcionah ta usij vypuščenij oficijno produkciї, nemaje.
🤪 Garri Potter ta kuľtura fanativ
Cja kombinacija faktoriv mala šče odyn kolosaľnyj naslidok – «zadroty» staly mejnstrimom. Pislja togo, jak fentezi knyga otrymuje taku audytoriju, vulkanśke vitannja zi «Startreku» čy domašnja kolekcija lazernyh mečiv vže ne zvučyť tak niševo. Odne z najkraščyh pidtverdžeń – fanfikšn.
Popry isnuvannja kuľtury fanfikiv j do populjarnosti «Garri Pottera», same ce kom’juniti dosi vvažajeťsja odnym z najaktyvnišyh u mereži. Naviť pislja zaveršennja oryginaľnoї franšyzy fanatśka tvorčisť prodovžuje rozvyvatysja.
Jaskravym prykladom je pyśmennycja Kasandra Kler, jaka zdobula svoju fanbazu trylogijeju «Drako», j vykorystala dlja publikaciї svojeї oryginaľnoї seriї «Znarjaddja smerti». Z menš očevydnyh prykladiv – pyśmennyk Džon Grin («Paperovi mista», «Provyna zirok») stav populjarnym čerez jogo spiľnyj z bratom videoblog, na jakomu zavirusylasja pisnja same pro Garri Pottera.
🙃 Garri Potter ta bile suspiľstvo
Z rokamy pryhyľnyky vse častiše počaly obgovorjuvaty, naskiľky dobre projšla perevirku časom «Potteriana». Superečlyvyh momentiv u nij znajšlosja bezlič.
Zvernemo uvagu na demografiju Velykoї Brytaniї. Za danymy statystyky, 80% naselennja Brytaniї – bile. Druga za rozmirom grupa (majže 7%) – ce vyhidci z azijśkyh kraїn, jak Indija, Pakystan, Bangladeš toščo. Temnoškire naselennja skladaje trošky biľš jak 3%, usi inši – menše odnogo. Čomu ce važlyvo? U Goğvorsti navčajeťsja blyźko tysjači učniv, častyna z jakyh maje imena ta naviť opysy. Ščo ž my majemo u knygah: čotyry temnoškiri studenty (i šče odyn doroslyj), dvi indijśki personažky ta odna kytajanka. Pry ćomu, im’ja Čo Čang – ce kombinacija dvoh korejśkyh prizvyšč. Z temnoškirymy studentamy ja možu prosto pererahuvaty їhni imena, ščob vy pereviryly, čy znajete, hto ce: Andželina Džonson, Din Tomas, Blejz Zabini ta Li Džordan. Ščo ž do sester Patil – odna z nyh maje rivno try repliky u knygah, druga – trošky biľše, adže družyť z Lavandoju Braun.
Tomu, koly u teatraľnij postanovci za «Prokljatym dytjam» na roľ Germiony Grejndžer vzjaly temnoškiru aktorku Nomu Dumezveni, konflikt buv peredbačuvanyj. Odna storona oburjuvalasja, ščo vona ne shoža ne Germionu-Emmu Votson, inša radila, ščo u «zolotomu trio» z’javylosja hoč jakeś riznomanittja. Najbiľš kontroversijnym zdavsja komentar samoї Rouling: «Kanon: temni oči, kudrjave volossja ta duže rozumna. Bilyj kolir škiry nikoly ne zgaduvavsja. Rouling ljubyť temnoškiru Germionu.» Cja b teza bula dorečnoju j relevantnoju, jakby sama avtorka ne brala učasť u stvorenni ta zatverdženni oficijnyh iljustracij do knyg ta kastyngu aktoriv ta aktorok, obydva razy zobrazyvšy Germionu same takoju, jak my її ujavljajemo ta bačymo v fiľmah.
Buv i drugyj šans dlja Rouling ta komandy vypravyty neriznomanitnyj kast – franšyza «Fantastyčni zviri i de їh šukaty», podiї jakoї vidbuvajuťsja u šče biľš rasovo nemonolitnomu suspiľstvi. Pozajak, u Spolučenyh Štatah 20 stolittja, temnoškiri personaži z’javljajuťsja jak bezslovesni pracivnyky ministerstva, madam prezydentka Serafyma ta kolyšnja kohana golovnogo geroja Leta Lestrandž, jaka, spojler aľort, pomyraje tak i ne rozkryvšyś.
⛓ Garri Potter ta (ne) viľnyj eľf
Dodaje masla u vogoń j superečlyva linija z hatnimy eľfamy. Z knyg (bo u fiľmah ce majže ne zgaduvaly) my diznajemosja, ščo hatni eľfy perebuvajuť u rabstvi v čarivnykiv. Vony ne otrymujuť grošej ta bazovyh blag, ne majuť prava na čarivnu palyčku ta zobov’jazani vykonuvaty nakazy svoїh gospodariv. Ti ž, hto ci nakazy porušuje, zmušenyj karaty sebe fizyčno.
I u knyzi nam postijno povtorjujuť, ščo eľfy sami obraly ce žyttja. Dobbi – ne prosto unikaľnyj, jogo soromljaťsja ta curajuťsja inši eľfy.
Popry te, ščo sama avtorka kazala, ščo vvela cju liniju dlja togo, ščob krašče pojasnyty ditjam žahy rabstva, knyga ćogo tak i ne proponuje. Vona pošyrjuje stereotyp, ščo rabam podobajeťsja rabstvo (a cej naratyv svogo času vykorystovuvaly j sered temnoškirogo naselennja), a pravozahysnycja Germiona stvorjuje organizaciju «S.S.E.Č.A», jaku, zdajeťsja, nihto ne spryjmaje serjozno. Okremo možna vynesty na obgovorennja j te, ščo naviť ne Dobbi staje gerojem, ščo namagajeťsja poboroty systemu, a kanonična «bila rjativnycja». Iniciatyvnisť ta uspišnisť boroťby z rasyzmom bilyh na protyvagu people of color – je šče odnym tropom, jakyj rokamy prosuvala zahidna kuľtura. Biľše pro ce možna diznatysja, napryklad, u ćomu video:
🏳️🌈 Garri Potter ta seksuaľnisť
Zvažajučy na čas, koly publikuvalysja perši knygy, ta demografiju, na jaku nacilena franšyza, važko dyvuvatysja, ščo nihto z centraľnyh personaživ ne je častynamy LGBT+ spiľnoty. Naviť popry te, ščo ideja vseosjažnoї ljubovi ideaľno pidhodyť, ščob navčyty ditej do tolerantnosti.
Tym ne menše, vže pislja publikaciї knyg Džoan Rouling nespodivano dlja vsih fanativ zajavyla pro te, ščo Albus Dambldor – gej i jogo stosunky z Ğrindeľvaľdom maly romantyčnyj harakter.
Krytyky zvynuvačuvaly avtorku v tomu, ščo komentar pro jogo seksuaľnisť mav by biľše značennja, jakby dity znaly pro ce vid počatku franšyzy. Inšyh oburjuvalo te, ščo jedyni gej-stosunky romanu zobraženi jak toksyčni ta žorstoki. Ale najbiľše zdyvuvalo fanativ te, ščo u knyzi je značno biľš kvir-zakodovani geroї – Remus Ljupyn ta Sirius Blek.
Sirius pid vplyvom fanbazy peretvoryvsja na svojeridnu biseksuaľnu ikonu nastiľky, ščo Rouling dovelosja desjatky raziv zaperečuvaty cju tezu u sociaľnyh merežah. Ale natjaky pro Remusa zčytav šče režyser «V’jazeń Azkabanu» Aľfonso Kuaron, jakyj dav vkazivku aktoru Devidu T’julisu graty jogo same z cijeju dumkoju. Ba biľše, personaž, jakogo harakteryzuje te, ščo vin use žyttja prožyv z soromom ščodo svojeї spravžńoї pryrody, spravdi vidgukuvavsja LGBT+ spiľnoti.
⚧ Džoan Rouling ta transgendery
Ale navrjad by reprezentaciju LGBT+ tak aktyvno obgovorjuvaly fanaty, jakby ne ostannij skandal z avtorkoju.
Vlitku 2020-go Rouling retvitnula novynu, v jakij vykorystaly termin «ljudy, ščo menstrujujuť». Vona napysala:
Ljudy, ščo menstrujujuť. Ja vpevnena, ščo raniše u nas bulo slovo dlja ćogo. Dopomožiť meni. Žniky? Žilky? Žunky?
Same ponjattja «ljudy, ščo menstrujujuť» ne niveljuje termin «žinky». Jogo vykorystovujuť dlja togo, ščob ne spryjmaty ne žinkamy tyh, hto ne maje reproduktyvnyh funkcij, a takož trangenderok.
Pislja obvynuvačeń u transfobiї, avtorka sprobuvala vypravdatysja:
Ja považaju pravo na komfortne žyttja transperson. Ja vystuplju razom z vamy proty dyskryminaciї, napravlenoї proty transiv. Vodnočas moje žyttja bulo sformovane tym, ščo ja žinka. I ja ne virju, ščo cja teza je nenavysnyćkoju
Oburylysja transfobijeju Rouling ne lyše fanaty, a j kast «Potteriany». Na zahyst prav transperson vystupyly Deniel Redklif ta Emma Votson.
Masla u vogoń pidlyla j ostannja knyga Rouling, jaku vona vypuskaje pid psevdonimom Robert Ğalbrejt, «Pogana krov». U nij golovnym antagonistom je čolovik, ščo pereodjagajeťsja u žinočyj odjag. Biľše pro tradyciju zobražaty transperson jak vbyvć možna diznatysja, napryklad, u ćomu video:
Krytyka vyslovljuvań Rouling pererosla spočatku u zaklyky kenseľnuty avtorku, a zgodom i do travli v sociaľnyh merežah ta pogroz.
😍 Garri Potter ta naša ljubov
Zvažajučy na usi superečnosti ta skandal, pov’jazanyj z avtorkoju, u mereži vynyklo pytannja: čy možemo my vse šče ljubyty «Potterianu». Z rozvytkom tolerantnogo suspiľstva nam dovodyťsja dyvytysja na uljubleni tvory z inšogo boku. Dyskusiї naviť pro klasyčni romany, jak istorija Gekľberri Finna, napryklad, davno obgovorjujuťsja z točky zoru sučasnogo naratyvu. Skandaly z muzykantamy-ab’juzeramy reguljarno pidijmajuť pytannja ščodo їhńoї muzyky toščo.
Svit ne čorno-bilyj. Odnoznačnoї vidpovidi na ce pytannja nemaje j odnakovo relevantnoju može buty jak pozycija, ščo avtor ta jogo mystećkyj tvir ne možna ototožnjuvaty, tak i te, ščo jakščo kenselyty – to vse.
Ljubyty «Garri Pottera» možna. Ce franšyza, jaka vyrostyla cile pokolinnja milenialiv j dosi zahopljuje sercja novyh čytačiv. Vona včyť tomu, jakoju maje buty družba, čomu važlyva ljubov ta jak ne zdavatysja pered pereškodamy. Ce kazka, ščo daruje nadiju. Ale, jak buď-ščo stvorene ljudynoju, vona ne ideaľna.
Fanaty «Potteriany» často obgovorjujuť, ščo b vony zminyly u seriї, dodajučy їj golosiv grup, jakyh oryginal ne sluhav. Vony stvorjujuť svoї istoriї na osnovi svitu, ščo їh vyrostyv. Čy ne ce je najkraščoju iljustracijeju togo, jak vygljadaje u masovij kuľturi smerť avtora, pro jaku pysav Rolan Bart?
