Kateryna Jateľ
Ideja sociaľnogo kredytu u Kytaї často porivnjujeťsja z antyutopijeju Orvela. I ne dyvno, adže dumka pro te, ščo naši včynky otrymujuť ocinku, za jakoju nam nadajuť pryvileї abo, navpaky, vidbyrajuť їh, šče j u reaľnosti komunistyčnoї deržavy, spravdi zvučyť jak totalitarystśkyj instrument kontrolju. Rozbyrajemosja, čy spravdi sociaľnyj kredyt dopomagaje rozvytku kraїny čy je lyše dodatkovym zasobom prydušennja svobody.
Jak davno Kytaj pracjuje nad systemoju sociaľnogo kredytuvannja?
Proslidkuvaty stvorennja systemy sociaľnogo kredytuvannja možna až do 1980-h. Todi urjad zaprovadyv personaľnu systemu bankivśkogo ta finansovogo kredytnogo rejtyngu. Detali її roboty ta ob’jemy danyh, jaki vona vykorystovuvala, u viľnyh džerelah znajty važko. Za desjatylittja do togo u Kytaї zaveršylasja tak zvana Kuľturna revoljucija, v mežah jakoї Komunistyčna partija provela «čystku» naselennja vid vorogiv komunizmu. Tomu spekuljuvaty, čy planuvalasja systema ocinjuvannja nadijnosti gromadjan možna.
U 2009 roci urjad Kytaju vperše pidtverdyv rozrobku systemy sociaľnogo kredytuvannja. Dva roky potomu prem’jer-ministr Kytaju Veń Czjabao prezentuvav povnyj plan vprovadžennja. Za nym u 2014 roci bulo zapuščeno pilotnyj projekt u spivpraci z viśmoma kredytno-skryningovymy kompanijamy, jaki u 2018-mu centralizovano keruvalysja z Narodnogo banku Kytaju. Do 2020-go Komunistyčna partija planuvala standartyzuvaty systemu ocinjuvannja ta vvesty її na vsij terytoriї, ale ćogo dosi ne trapylosja. Sered tyh regioniv, de sociaľne kredytuvannja vže zaprovadyly, riznjaťsja punkty, ščo vplyvajuť na ocinku gromadjanyna. Narazi bezpečno kazaty, ščo osnovnyj akcent poky zrobleno na ocinku biznesu. Pozajak, za danymy ZMI, vže u 2017 roci 6,7 miľjona kytajciv perebuvaly u tak zvanyh čornyh spyskah čerez vlasnu ocinku.
Za oficijnoju versijeju, vvedennja systemy sociaľnogo kredytuvannja vidbulosja čerez rizky ekonomični zminy. Dovoli strimko Kytaj vyris z bidnoї kraїny do ekonomičnogo giganta: za čas ćogo perehodu začynjalysja ta bankrutuvaly kompaniї, gromadjany nabyraly borgy ta kredyty, rynok zapovnyly pidrobky. Riveń doviry odyn do odnogo u suspiľstvi padav. Tomu Komunistyčna partija vyrišyla zaprovadyty mehanizm, ščo dasť zmogu ne lyše pidnjaty «moraľnisť» suspiľstva, a j švydko pereviryty nadijnisť ljudej, ščo tebe otočujuť.
To jak naspravdi pracjuvatyme systema sociaľnogo kredytuvannja?
Vidpovisty na ce pytannja odnoznačno ta vpevneno ne možna. Krim togo, ščo systemu šče testujuť ta unifikujuť, zavažaje j informacijna zakrytisť KNR vid demokratyčnogo svitu. Prote my vže možemo opysaty zagaľnu ideju sociaľnogo kredytuvannja.
Ujaviť kraїnu, v jakij na vulycjah roztašovano blyźko 400 miľjoniv kamer sposterežennja, tobto pryblyzno 1 kamera na 3 osoby. Paraleľno z nymy isnuje kiľka mehanizmiv roboty štučnogo intelektu ta rozpiznavannja oblyč, zokrema Skynet. Krim togo, vidbuvajeťsja postijnyj monitoryng aktyvnosti u sociaľnyh merežah, pokupok v interneti, bankivśkyh operacij, medyčnoї kartky, kredytnoї istoriї toščo. Usi ci dani vidpravljajuťsja do kompanij, jaki analizujuť informaciju ta narahovujuť kožnomu gromadjanynu čyseľnu ocinku.
Kožen gromadjanyn počynaje z pokaznyka u 1000 baliv. Usi jogo včynky vplyvajuť na te, naskiľky ocinka zrostaje čy padaje. Tablyci z balamy mistjať tysjači riznyh punktiv.
Ščo pozytyvno vplyvaje na ocinku gromadjanyna?
V pljus gromadjanynu piduť jak maleńki horoši včynky na kštalt povernennja zagublenyh kymoś grošej u bank čy dopomoga u rozv’jazanni susidśkogo konfliktu, tak i vyjavy lojaľnosti do kraїny – donos na znajomyh za, napryklad, nelojaľnisť partiї čy praktyku buržuaznyh religijnyh viruvań, spryjannja roboti policiї ta rjatuvaľnyh služb, vstup v armiju (baťky vijśkovogo čy vijśkovoї takož otrymujuť baly), otrymannja nacionaľnoї nagorody čy peremoga u reputacijno važlyvyh zmagannjah. Osoblyvo zaohočujeťsja bezoplatne donorstvo organiv ta krovi, tryvale volonterstvo ta robota u sociaľnyh organizacijah.
A za ščo vidnimajuť baly?
Sered najbiľšyh grihiv natomisť je unyknennja podatkiv, porušennja reproduktyvnogo zakonodavstva, pereškodžannja roboty sudu čy tysk na svidkiv, rozmiščennja negatyvnyh publikacij pro urjad Kytaju u sociaľnyh merežah čy v media.
Na peršyj pogljad systema vydajeťsja ne demokratyčnoju, ale prynajmni logičnoju. Poky ne zanurjuješsja u njuansy. Napryklad, popry te, ščo u konstytuciї Kytaju propysane pravo na petyciї, їhnje podannja može karatysja znyžennjam baliv. Tak samo baly znimajuťsja za neuzgodženi kursy čy repetytorstvo (nijakoї pidgotovky do ZNO!), zbir na nesankcionovani tanci ta večirky (nijakyh pensioneriv na Teatraľnij!), prystrasť do videoigor, tryvale nevidviduvannja baťkiv čy litnih rodyčiv, propusk zapysu do likarja čy bronjuvannja gotelju, vyguljuvannja psa bez povidku, neuzgodžena renovacija budynku abo mogyla dlja rodyčiv, čyj rozmir perevyščuje standart.
Dejaki pryklady relevantni lyše dlja pevnyh regioniv ta poky ne je zagaľnoderžavnymy. Napryklad, u Pekini ocinku može znyzyty gučne prosluhovuvannja muzyky na vulyci, a v provinciї Hančžou okremi osoby ta organizaciї, jaki ne dotrymujuťsja miśkyh pravyl sortuvannja vidhodiv, otrymajuť negatyvnyj zapys u svoїh kredytnyh profiljah i povynni splatyty vidpovidnu sumu štrafu.
Dlja pidtrymky cijeї systemy na vulycjah počaly rozmiščuvaty propagandystśki postery pro «pravyľnu» povedinku. Na lokaľnomu telebačenni pokazujuť zapysy z kamer sposterežeń z porušnykamy porjadku. Isnuje profesija zbyrača informaciї, jakyj pyše zvity na svoїh susidiv. Informacija pro sociaľnu ocinku je publičnoju – na vulycjah rozmiščujuť ne lyše postery z «najkraščymy» gromadjanamy, a j transljujuť osobystu informaciju ta «grihy» tyh, hto maje nyźkyj rejtyng. U dejakyh mistah vže isnujuť okremi dodatky, jaki pokazujuť «neblagonadijnyh» gromadjan na mapi majačkom. Naviť servisy onlajn pobačeń proponujuť opciju pereviryty sociaľnyj rejtyng.
Na ščo vplyvaje rejtyng?
Zi statusom gromadjan vidpovidno do їhńoї ocinky use tež ne tak odnoznačno. Po-perše, u Kytaї isnujuť rizni typy system, jaki dijuť na riznyh rivnjah. Napryklad, systema nadijnosti biznesu pošyrjujeťsja na pidpryjemstva ta organizaciї j reguljujeťsja Narodnym bankom Kytaju, vodnočas deržavna systema nadijnosti pošyrjujeťsja lyše na deržslužbovciv. Žyttja zvyčajnyh gromadjan pidporjadkovujeťsja systemam suspiľnoї ta sociaľnoї nadijnosti.
Isnuje rejtyng vidpovidno do balu, jakyj otrymuje ljudyna. Najvyščyj rejtyng počynajeťsja vid 1050+ baliv. Ci ljudy vvažajuťsja vzircem dlja suspiľstva ta otrymujuť perevagy majže v usih sferah žyttja. Slidom za nymy jde vysokyj riveń (960-1029 baliv), predstavnyky jakogo takož majuť perevagy u vstupi ditej do škil ta universytetu, dostupnisť sociaľnyh program, perevagu pry pracevlaštuvanni, znyžky na komunaľni plateži, vidsutnisť depozytu pry bronjuvanni transportu čy goteľnyh nomeriv, krašči vidsotkovi stavky u bankah, podatkovi piľgy, bezplatne korystuvannja sportzalamy, preferenciї v likarnjah toščo.
A ščo buvaje, jakščo rejtyng nyźkyj?
Jakščo rejtyng kolyvajeťsja miž 850 do 959 baliv, to protjagom dvoh rokiv ljudyna staje na vyprobuvaľnyj termin, vprodovž jakogo її zaprošujuť na lekciї ta zustriči z predstavnykamy urjadu ta vzircevymy gromadjanamy, ščob poradyty jak pokraščyty sociaľnyj rejtyng. Blogery stverdžujuť, ščo vže isnujuť okremi forumy dlja ljudej z nyźkymy balamy, v jakyh vony obminjujuťsja dosvidom ta lajvgakamy, jak švydko pokraščyty ocinku.
Jakščo ce ne vdajeťsja ta ocinka padaje do 600-849 baliv, to protjagom tŕoh rokiv gromadjanyn čy gromadjanka znahodjaťsja pid postijnym nagljadom oficijnyh struktur. Cej riveń vvažajeťsja nenadijnym ta pozbavljaje ljudynu častyny perevag.
Najgiršyj riveń – ce usi ocinky do 599 baliv. Na p’jať rokiv ljudyna potrapljaje do čornogo spysku na rivni deržavy. Ljudej z čornogo spysku reguljarno perevirjajuť, їm skasovujuť usi subsydiї ta regaliї (jak naukovyj stupiń, napryklad). Taki ljudy vtračajuť robotu ta doviru susidiv – kožen їhnij krok dopovidajeťsja, їm navrjad pozyčať groši čy zaprosjať na publičnu podiju.
Pokarannja za nyźku ocinku takož označaje zaboronu na kupivlju avia- ta zaliznyčnyh kvytkiv, zviľnennja z prestyžnyh robit, nemožlyvisť znjaty goteľnyj nomer, znyžennja švydkosti pidključennja internetu toščo. Vona vplyvaje i na rodynu ljudyny – ditej vyključajuť z pryvatnyh škil ta možuť vidstoronyty vid sportyvnyh čy tvorčyh zmagań.
Jake stavlennja do sociaľnogo kredytuvannja u Kytaї ta sviti?
Diznatysja, jak stavljaťsja do sociaľnogo kredytuvannja u samomu Kytaї skladno. Ti media ta blogery, jaki pracjujuť u Kytaї, prohodjať čerez žorstku cenzuru ta demonstrujuť lyše te, ščo dozvoljaje urjad. Takym čynom, u biľšosti video na cju temu, jaki vy znajdete na YouTube demonstrujuť kadry z ćogo sjužetu NBC, v jakomu moloda divčyna z rejtyngom vyšče seredńogo pozytyvno vidgukujeťsja pro systemu.
Aľternatyvnu dumku možna znajty na kanali Iaowhy86, jakyj vede pravozahysnyk Meťju Taj, ščo protjagom 10 rokiv prožyvav u Kytaї. V odnomu z sjužetiv vin korotko pojasnjuje pro te, jak pracjuje systema, ta rozpovidaje pro vidguky znajomyh, jaki vže zitknulysja z sociaľnym kredytuvannjam: vidverto negatyvnyh vidpovidej ta rozlogyh komentariv ne nadaje j vin, unykajučy naviť osobystoї informaciї opytanyh čy podrobyć їhńoї istoriї.
U odnomu z nebagaťoh sociologičnyh opytuvań, jake je na cju temu na sajti SAGE Journals, jdeťsja, ščo 80% respondentiv skoriše pidtrymujuť sociaľne kredytuvannja i lyše 1% vystupaje točno proty. Analogični rezuľtaty opublikovani j Viľnym universytetom Berlinu.
Anglomovni media perevažno zasudžujuť systemu sociaľnogo kredytuvannja Kytaju. Їhnju pozyciju svogo času majže procytuvav viceprezydent SŠA Majk Pens: «Do 2020-go lidery Kytaju planujuť implementuvaty Orvelivśku systemu, ščo ğruntujeťsja na kontroli praktyčno vsih aspektiv ljudśkogo žyttja – tak zvanu systemu sociaľnogo kredytuvannja. Za oficijnymy dokumentamy vona “dozvolyť nadijnym pidnjatysja do nebes, todi jak dyskredytovanym ne dasť stupaty po zemli”». Sered gučnyh protyvnykiv systemy je takož i biznesmen Džordž Soros, jakyj poperedžav pro nebezpeku systemy na ekonomičnomu forumi u Davosi u 2019-mu.
Okremo zahidnyj svit turbujeťsja za robotu mižnarodnyh kompanij ta ekonomičnu spivpracju z Kytajem. Svoї pobojuvannja ščodo negatyvnogo vplyvu sociaľnogo kredytuvannja ta čornyh spyskiv vyslovljuvaly zokrema u Jevropejśkomu Sojuzi.
Napryklad, anglomovne media Foreign Policy u 2021-mu vypustylo material z zagolovkom «Sociaľne kredytuvannja v Kytaї naspravdi dovoli nudne», suť jakogo zvodylasja do togo, ščo vono stosujeťsja biznesu biľše, niž okremyh gromadjan. Takož u materiali na Wired cytujeťsja pozycija doslidnyka Džeremi Dala z Jeľśkogo universytetu, jakyj stverdžuje, ščo rozuminnja sociaľnogo kredytuvannja vykryvlene čerez nekorektnisť perekladu.
Jakščo korotko pidsumuvaty, to osnovni argumenty za ta proty sociaľnogo kredytuvannja ležať u takij ploščyni:
- Pryhyľnyky systemy stverdžujuť, ščo systema pokraščuje «nadijnisť», u tomu čysli j ekonomičnu, sered gromadjan ta propaguje pryjnjatnu, tradycijnu ta moraľnu sociaľnu povedinku.
- Krytyky natomisť stverdžujuť, ščo vona perevyščuje verhovenstvo prava ta porušuje prava ta svobody gromadjan, negatyvno vplyvaje na reputaciju ta osobystu gidnisť, a takož je instrumentom dlja boroťby z inakomyslennjam do Komunistyčnoї partiї Kytaju.
Čy obigruvalasja podibna systema u maskuľturi?
Ideja ocinky nadijnosti gromadjan ne nova. Podibnymy mehanizmamy korystuvalysja totalitarni kraїny mynulogo, a čy ne najkraščogo hudožńogo vtilennja vona dosjagla u romani Džordža Orvela «1984». V antyutopiї Partija ta Velykyj Brat postijno stežať za svoїmy gromadjanamy. Vidbuvajeťsja ce čerez ekrany televizoriv, ščo roztašovani u kožnomu prymiščenni. Propaganda pošyrjuje dumku pro spiľne suspiľne blago ta svobodu jak rabstvo, zaohočujučy ta navčajučy gromadjan donosyty zločyny inšyh. I u ćomu suspiľstvi zločynom je naviť dumka. Vyčyščennjam nevirnyh dumkozločynciv zajmajeťsja Ministerstvo Ljubovi.
Pracjujučy nad svoїm romanom, Orvel brav za nathnennja (ta krytykuvav) totalitarnyj Radjanśkyj Sojuz pid kerivnyctvom Josyfa Stalina. U častyni personaživ javno progljadajuťsja reaľni radjanśki dijači, jak Lev Troćkyj ta Lavrentij Berija. Analogiї romanu cilkom nakladajuťsja na sučasni komunistyčni kraїny – Kytaj ta Pivničnu Koreju. Tomu dlja rozuminnja žyttja u cyh dyktaturah «1984» pidhodyť majže ideaľno, hiba ščo z popravkoju na te, ščo Džordž Orvel ne mig sobi j ujavyty, na ščo buduť zdatni tehnologiї.
Blyžče ž do sučasnyh realij vtilennja možna znajty u seriї «Pid ukis» serialu «Čorne dzerkalo». Za sjužetom suspiľstvo žyve u sviti, v jakomu kožnu ljudynu ocinjujuť ljudy, jaki z neju zustričajuťsja za p’jatybaľnoju škaloju. Gonytva za 5 ziročkamy vplyvaje na včynky ta povedinku ljudej, a nyźkyj rejtyng zdatnyj obmežyty blaga geroїv.
Popry cju shožisť z systemoju sociaľnogo kredytuvannja, odyn faktor vse ž syľno riznyť їh. Poky u seriali «Čorne dzerkalo» ocinku formujuť demokratyčnym šljahom usi ljudy dovkola, to u Kytaї vlada nad tvoїm žyttjam znahodyťsja vynjatkovo u rukah Partiї ta režymu. Kontroľ nad tvoїm žyttjam zdijsnjujeťsja ne lyše vid togo, jak ty povodyšsja u suspiľstvi, a j nad tym, jakymy svobodamy ty «zlovžyvaješ».
Analogičnyj sjužet je i v sitkomi «Kom’juniti». U p’jatomu sezoni dekan Pelton stvorjuje zastosunok, v jakomu kožen takož ocinjuje odyn odnogo za p’jatybaľnoju škaloju. Ščopravda, u gumorystyčnomu šou ocinka vplyvala lyše na populjarnisť u kampusi j biľše sprjamovuvalasja na krytyku sociaľnyh merež, niž dyktatorśkyh režymiv.
Systema sociaľnoї ocinky takož zgaduvalasja u romani Down and Out in the Magic Kingdom kanadśkogo avtora Kori Doktorova. Za cju knygu vin stav laureatom premiї u galuzi fantastyčnoї literatury «Neb’jula». U ćomu sviti majbutńogo, podiї jakogo rozgortajuťsja u «Vsesvitnij centr vidpočynku Volta Disneja» isnuje systema cyfrovoї sociaľnoї reputaciї «Vufi», jaka vyznačaje riveń povagy do osoby ta zaminjuje groši j sociaľni piľgy.
Z vygadanymy svitamy zrozumilo, a jak ščodo inšyh kraїn?
Najpošyrenišym je porivnjannja systemy sociaľnogo kredytuvannja Kytaju z amerykanśkoju systemoju FICO. Її stvoryla kompanija Fair Isaac Corporation. Po suti, kredytni baly FICO je metodom kiľkisnoї ocinky kredytospromožnosti osoby. Її zastosovujuť u 90% kredytnyh rišeń, pryjnjatyh u SŠA. Na formuvannja balu vplyvaje istorija plateživ, zaborgovanosti, tryvalisť kredytnoї istoriї, najavnisť kredytiv zaraz ta kredytnyj balans osoby. Material z їhnim porivnjannjam u 2017 roci opublikuvaly CNBC. U ńomu doslidnyk Rodžer Krimers z Lejdenśkyj universytet pojasnjuvav, ščo porivnjuvaty ci dvi systemy nedorečno, adže amerykanśka FICO vplyvaje lyše na kredytnu spromožnisť ljudyny, na vidminu vid reputacijnogo kontrolju u Kytaї. Analogično pracjuje j nimećka systema kredytnoї ocinky Schufa.
Značno blyžčoju do kytajśkoї systemy je venesueľśka Kartka baťkivščyny, abo carnet de la patria, pro jaku detaľniše možna pročytaty u Business Insider. Jakščo korotko, to ce identyfikacijna smart-kartka, ščo zbyraje informaciju pro datu narodžennja, rodynu, zajnjatisť, dohody, pryvatnu vlasnisť, istoriju hvoroby, piľgy, prysutnisť u sociaľnyh merežah ta prynaležnisť do polityčnyh organizacij. U її rozrobci brala učasť kytajśkyj telekom gigant ZTE Corp, vvely її za dyktatury Nikolasa Maduro.
U 2019 roci Ministerstvo zv’jazku RF ogolosylo projekt rozrobky cyfrovyh profiliv gromadjan. Planujeťsja, ščo ce bude vidkryta systema, jaka zbyratyme identyfikacijnu informaciju, dani z deržavnyh infosystem ta šče nyzku danyh. Profili buduť dostupni ne lyše deržavnym ustanovam, a j inšym organizacijam, u tomu čysli komercijnym pidpryjemstvam. Pislja zanepokojennja presy ta pravozahysnykiv, ščo cyfrovi profili stanuť peršym šljahom do kytajśkoї systemy, zastupnyk golovy urjadu RF Maksym Akimov sprostuvav cju shožisť.
Tobto nam turbuvatysja ni pro ščo?
Systema ocinky v službah taksi jak Uber čy Uklon ta zaležnisť vid lajkiv ta dyzlajkiv v YouTube – ce tež pryklady sociaľnogo ocinjuvannja. Tak samo jak i vplyv populjarnosti našyh storinok u sociaľnyh merežah, koly najgučnišyj golos otrymuje status lidera dumok. Vidkydaty dumku pro te, ščo uspišnisť sociaľnogo kredytuvannja v Kytaї, vidsutnisť naviť minimaľnogo rivnja obiznanosti u pytannjah cyfrovoї bezpeky ta posylennja roli internetu zaraz, može naštovhnuty kapitalistyčni kraїny zajnjatysja rozrobkoju «demokratyčnogo» analogu – neobačno. Osoblyvo zvažajučy na tempy rozvytku tehnologiї rozpiznavannja oblyččja, zboru danyh ta štučnogo intelektu. Jakščo sociaľni mereži vže znajuť pro nas biľše, niž my sami, to de garantija, ščo cju ž informaciju ne zahočuť otrymaty kerivnyky deržav?
Panikuvaty čy rozvodyty teoriї zmov poky zarano. Ale zajmatysja vlasnoju osvitoju ta perevirjaty, komu ta jaki dani pro nas my dajemo, potribno vže śogodni. Ščob odnogo dnja ne prokynutysja z minusovym rejtyngom.