🎥 Liminaľne kohannja ta polityčna satyra: pro ščo rozpovidajuť fiľmy Vonga Karvaja

Gonkonźkyj režyser Vong Karvaj, ščo pidkoryv kinogljadačiv svoїmy fiľmamy u 90-h ta 00-h, shože, povertajeťsja do aktyvnoї roboty. Vin ne stvorjuvav kino ponad 10 ostannih rokiv, ale u 2024 vypustyv serial Blossoms («Cvitinnja»), jakyj stav naduspišnym v Kytaї, ale poky ne dobravsja do svitovyh gljadačiv. Razom z tym, do vyhodu gotujeťsja perevydannja jogo fiľmu «Ljubovnyj nastrij», ščo vyjde vže 14 ljutogo.

Razom z tym z’javylysja čutky, ščo Karvaj povertajeťsja za kameru dlja šče odnogo serialu. Ce neabyjak naljakalo ogljadačiv ta šanuvaľnykiv tvorčosti režysera — nevže kuľtovyj myteć ne planuje biľše stvorjuvaty novi igrovi fiľmy?

Na tli ćogo my vyrišyly prygadaty, čerez ščo gljadači ta tvorci kino po vśomu svitu tak zakohalysja u tvorčisť Vonga Karvaja ta jaki temy pidijmaje režyser u svoїh robotah.

Jakby spogady možna bulo b konservuvaty, čy maly b vony termin prydatnosti

Pered poїzdkoju po metaforah, opysah ta sprobah opysaty te, ščo maje zamalo racionaľnogo, treba zgadaty i dejaki fakty, zokrema, jak počynav svij šljah Karvaj.

Odnijeju z najvažlyvišyh točok dlja tvorčosti režysera je jogo dytynstvo. Vin narodyvsja v bagatoditnij rodyni v Šanhaї, ale čerez Kuľturnu revoljuciju v Kytaї jogo baťky zabraly jogo do Gonkongu u vici p’jaty rokiv. Ščopravda, zabraly lyše odnogo Vonga — inši braty ta sestry zalyšylysja v Kytaї, i vin ne bačyv їh protjagom desjaty rokiv.

Same ci faktory neodnorazovo vplynuť na sjužety Karvaja — v peršu čergu, sam Gonkong, a takož vidčuttja rozdilenosti ljudej ta samotnosti. Vong rozpovidav, ščo ne v ostannju čergu vidčuvav samotnisť čerez te, ščo ne volodiv miscevymy movamy, jaki dovelosja nasyľno vyvčaty (kantonśku ta anglijśku).

Jedynoju rozradoju staly kinoteatry, v jaki Vonga vodyla maty, i pokazy fiľmiv sformuvaly majbutnje režysera — vin ne lyše zaznačav, ščo kino bulo jogo jedynym zahoplennjam u dytynstvi, a šče j akcentuvav, ščo vin režyser bez profiľnoї osvity, i perši znannja pro kinematograf vin otrymav vid samostijnogo analizu fiľmiv.

Ja ne z kinoškoly. Ja vyvčav kino v kinoteatri, dyvljačyś fiľmy, tomu zavždy zacikavlenyj. Ja kažu: «A ščo, jakščo ja zroblju fiľm u takomu žanri? Ščo, jakščo ja zroblju cej fiľm oś tak?»

Podoroslišav, Karvaj spočatku sprobuvav zdobuty osvitu grafičnogo dyzajnera, ale zgodom zminyv specializaciju na vyrobnyctvo media, ščo dozvolylo jomu pislja zakinčennja navčannja vlaštuvatysja pracjuvaty scenarystom.

Kar-kolomnyj uspih

Naspravdi ne počalosja. Hoč debjutnyj fiľm «Doky ne vysohnuť sľozy» (As Tears Go By) i stav uspišnym v miscevomu prokati ta pryvernuv uvagu do Karvaja, jak do režysera, do statusu kuľtovogo treba bulo šče pracjuvaty. Ščopravda, v As Tears Go By možna proslidkuvaty zarodžennja togo, ščo zgodom zrobyť Karvaja vidomym — firmova stylistyka, gra z koľorom stričok ta dejaki operatorśki rišennja.

Najgolovnišoju perevagoju As Tears Go By bulo te, ščo režyser zmig vydilytysja sered inšyh postanovnykiv gonkonźkyh bojovykiv tyh časiv. Razom z tym kasovyj uspih stričky dozvolyv Karvaju perejty do projektiv, jaki jogo cikavyly biľše, niž kryminaľni dramy.

Tak, u 1990 roci u prokat vyjšov fiľm «Dyki dni» (Days of Being Wild). Vže z drugogo fiľmu industrija zrozumila, jakyj same režyser Vong Karvaj — majučy zirkovyj aktorśkyj sklad, vin ne znjav masštabnyj «komfortnyj» fiľm, a zrobyv arthausnu kamernu dramu, viddajučy perevagu nestandartnomu naratyvu, atmosferi ta poetyčnosti biľše, niž vid ńogo očikuvaly. Same z fiľmu «Dyki dni» sformuvalasja typova sytuacija dlja režysera: dali jogo najkuľtoviši stričky buduť zbyraty u prokati nevelyki sumy, prote otrymuvaty krytyčnyj uspih i zgodom potrapljaty u vsiljaki rejtyngy najkraščyh fiľmiv vsih časiv.

Finansova nevdača ne dozvolyla Karvaju znjaty prodovžennja, tož dovelosja znovu povertatysja do populjarnyh tematyk. Režyseru zaproponuvaly znjaty fiľm u žanri «usja» — pro bojovi mystectva z vkraplennjam fentezi, zasnovani na kytajśkij mifologiї. Tak u robotu Karvaj vzjav stričku «Prah časiv» (Ashes of Time). Zabigajučy napered, cej fiľm prodovžyv tradycijnu dlja mytcja sytuaciju: stav kasovym provalom, prote otrymav nu duže tepli vidguky vsih — osoblyvo za pereosmyslennjam vśogo žanru «usja».

Zdavalosja, Karvaj tak i mig zalyšytysja odnym z predstavnykiv dalekogo gonkonźkogo kino, ale vse zminylo odne ryzykovane rišennja režysera. Pid čas zjomok Ashes of Time Vong otrymav pauzu u dva misjaci — fiľm vidpravyly na doopracjuvannja čerez problemy zi zvukom. Cju pauzu dlja sebe Karvaj vyrišyv ne zgajaty — i znjaty «ščoś», ščo, za jogo slovamy, poverne jomu bažannja i dali znimaty fiľmy. Tak za dekiľka tyžniv, z leď gotovym scenarijem (Karvaj vygaduvav drugu polovynu fiľmu vže pid čas zjomok), režyser znjav stričku «Čuncinśkyj ekspres». I same cja strička momentaľno pryvernula uvagu vśogo svitu do režysera, koly vyjšla u 1994 roci, za dva misjaci do prem’jery «Prahu časiv».

Nastupni projekty odyn za odnym zmicnjuvaly mižnarodnyj avtorytet ta vyznannja Karvaja — z seredyny 90-h do seredyny 00-h vin vypustyv svoї najkrašči stričky, sered jakyh «Zanepali angely» (1996), «Ščaslyvi razom» (1997), «Ljubovnyj nastrij» (2000) ta «2046» (2004). My detaľniše pogovorymo pro ci fiľmy dali, ale v konteksti biografiї Karvaja sposterigalasja spiľna tendencija — fiľmy ne zbyraly sotni miľjoniv dolariv v prokati, ale zminjuvaly svitove kino i fiksuvaly status režysera, jak majstra.

Eksperymenty ta bažannja zminyty navkolyšnju seredu pryvely Karvaja do SŠA, de u 2007 roci vin znjav stričku «Moї čornyčni noči» (My Blueberry Nights) iz zirkamy Gollivudu Džudom Lou, Natali Portman ta Rejčel Vajs. Isnuje dumka, ščo cej fiľm mav buty kvytkom Karvaja do Gollivudu, ale stalosja ne jak gadalosja — čy to režyser sam ne šukav sobi miscja u kinoindustriї SŠA, čy obmeženogo koštorysu u $10 mln ne vystačylo, ale fiľm, hoč i mav vidnosnyj komercijnyj uspih, ne zakripyv Vonga Karvaja v Ameryci. Šče j otrymav dovoli poseredni vidguky vid krytykiv, ščo bulo ridkistju dlja fiľmiv režysera.

Zazvyčaj, na ćomu misti v inšyh biografijah režyseriv počynajeťsja «kambek» — ale Vong Karvaj na te i unikaľnyj, ščob ne povtorjuvatysja. Gonkonźkyj režyser povernuvsja dodomu, de zreštoju znjav ostannij fiľm na śogodni — «Velyki majstry» 2013 roku, stričku pro majstra bojovyh mystectv Ip Mana, duže važlyvogo dlja istoriї Gonkongu. I hoč zaraz cja strička je najuspišnišoju z pogljadu kasy u kar’jeri režysera, sam vin ne pracjuje nad fiľmamy vže ponad 12 rokiv.

Vže u naši časy, u 2024 roci, Karvaj neočikuvano vypustyv serial «Cvitinnja» dlja odnogo z telekanaliv Kytaju. Serial, jak kažuť azijśki media, stav maksymaľno uspišnym na baťkivščyni režysera, ale narazi podyvytysja u sviti jogo ne možna — šče žodna kompanija ne otrymala prav na mižnarodnyj pokaz.

Cikavo i te, ščo čutky pro jogo povernennja u velyke kino tryvaly usi 12 rokiv, ale naljakalo šanuvaľnykiv režysera inše — vin, shože, poky ščo ne zbyrajeťsja povertatysja, i pracjuje nad nastupnym serialom dlja telebačennja KNR. Tak za ščo kinogljadači tak poljubyly Karvaja, ščo їh ljakaje jogo nepovernennja v igrove kino?

Emocija

V peršu čergu Karvaja ljubljať za… garne kino. Jakščo vy ne dyvylysja žodnogo fiľmu režysera, nehaj vas ne ljakajuť epitety krytykiv — Vong Karvaj vse šče znimaje pro ljudej i dlja ljudej, hoč i vykorystovuje dlja ćogo nestandartni metody.

Za arthausnymy instrumentamy pryhovani prosti, žyttjevi dramy ta komediї — dvi ljudyny, jaki čerez duševni perejmannja namagajuťsja vidkryty svoї počuttja («Ljubovnyj nastrij»); kohannja, jake može perežyty čas i prostir («Čuncinśkyj ekspres»); stosunky, jaki može rujnuvaty polityčnyj kontekst ridnogo mista ta nostaľgija («Ščaslyvi razom») čy stosunky, jaki šče treba vidnajty («Moї čornyčni noči»).

Vong Karvaj robyť use, ščob zafiksuvaty kameru na emociї i cju poeziju emociї, vlasne, nasadyty na gljadača. Poezija ne prosto tak zgadana tut — jak i naratyv u fiľmah Karvaja, jak i garnyj virš, obydva tvory pracjujuť na odnij poljarnosti: ce zavždy sproba peredaty usima reaľnymy metodamy irracionaľno-intymne.

Poezija zagalom zavždy bula tovaryšem ta zasobom dlja azijśkogo kino, ale Vong Karvaj šče biľše ne vidryvaje cej vyd mystectva vid svogo kino — tak, «Ljubovnyj nastrij» je faktyčnoju sproboju zobrazyty virš. Povtorennja shožyh scen i uryvčastyj naratyv, zminy času v jakomu možna proslidkuvaty lyše za riznymy cipao golovnoї geroїni, vstavky z viršem, jaki opysujuť nastrij nastupnogo «rozdilu» — poema, a ne scenarij.

Razom z tym, Karvaj ne curajeťsja pidijmaty važki pobutovi temy ta todi šče marginalizovani versty naselennja. U «Ščaslyvi razom» Vong doslidžuje dramu dvoh geїv, jaki majuť bigty z Kytaju čerez polityku partiї ščodo їhńogo kohannja; u «Zanepalyh angelah» režyser probuje šukaty diamanty kohannja sered robočyh stosunkiv dvoh vbyvć, a u «Ljubovnomu nastroї» vzagali rozgornuty istoriju pro kohannja sered časiv velykoї polityčnoї kryzy.

I geroї Karvaja nikoly ne vtračajuť identyčnosti — naviť koly navkolo nyh svit perebudovujeťsja svit čy z nig na golovu zminjujeťsja pobutova sereda.

Biľšisť moїh fiľmiv prysvjačeni ljudjam, jaki zastrjagly v pevnyh rozporjadkah i zvyčkah, jaki ne robljať їh ščaslyvymy. Vony hočuť zmin, ale їm potribno ščoś, ščo їh pidštovhne. Ja dumaju, ščo zdebiľšogo ljubov zmušuje їh porušuvaty rutynu i jty dali.

U svoїh najkuľtovišyh fiľmah Karvaj zavždy jšov na ryzyk — zjomky bagaťoh z nyh abo ne maly scenariju, abo maly jogo v obmeženij formi. Režyser zavždy pokladavsja na improvizaciju ta vidčuttja aktoriv, i aktory ne pidvodyly.

Zazvyčaj režysery prosto pyšuť scenarij i šukajuť ljudej na roli pevnyh personaživ istoriї. Ale v mojemu sposobi roboty aktory vže je v moїj golovi, tož ja namagajusja zapozyčyty ščoś unikaľne, ščo prytamanne same їm. Personaži majuť duže pryrodnyj zv'jazok iz samymy aktoramy.

Ne menšym gerojem fiľmiv Karvaja je Gonkong, jakomu ne napyšeš scenarij. Jakščo pov’jazaty usi fiľmy režysera odnym sjužetom (a dejaki z nyh očevydno abo ne duže vse ž pov’jazani), to v nyh naviť znajdeťsja jedynyj golovnyj geroj — misto.

Sam Karvaj kaže, ščo zavždy namagajeťsja peredaty na ekrani vlasnyj Gonkong. Misto, jake vin znenavydiv v dytynstvi, i, zdajeťsja, poljubyv u doroslomu vici, vystupaje maksymaľno žyvym — v dejakyh fiľmah jogo geroї ne prohodjať stiľky vyprobuvań, skiľky cja terytoriaľna odynycja.

Jak dekoracija Karvaїvśkyj Gonkong ne menš cikavyj — ce arthausne, nuarne, neonove seredovyšče, tisne, jak komunalka, istoryčne («Ljubovnyj nastrij») abo futurystyčne («2046»), ale zavždy nejmovirno garne. Najgolovniše, zavždy žyve misto — jake, jak ljudyna, maje svoї jak dobri, tak i temni storony ta namiry.

Čerez status jogo mista u fiľmy Karvaja prolazyť i polityčna satyra, ale pered tym nagadaju čytačam, ščo vidbuvalosja v ti roky i zaraz navkolo Gonkongu.

Usi ci zminy Karvaj perežyvav «za kameroju». Popry te, ščo jogo fiľmy nikoly ne fokusujuťsja na polityci, refleksuje Karvaj pro status svogo mista duže aktyvno. Majže vsi susidy z prybutkovogo budynku v Gonkongu roz’їdajuťsja čerez polityčni zvorušennja («Ljubovnyj nastrij»); divčyna, ščo pracjuje za stijkoju miscevogo kafe maryť Amerykanśkoju mrijeju («Čuncinśkyj ekspres»); ščo vže j kazaty pro hlopciv z «Ščaslyvyh razom», dlja jakyh zminy polityky je motyvatorom pereїhaty za kordon.

U pevnomu sensi ce riznycja miž gonkongźkym i kytajśkym kino – kytajśke kino stvorjuvalosja dlja їhnih vlasnyh spiľnot. Ce bulo dlja propagandy. Ale Gonkong znimav fiľmy, ščob rozvažaty, i vony znajuť, jak spilkuvatysja z mižnarodnoju audytorijeju.

Absolute cinema

Varto vidznačyty instrumenty, jakymy korystujeťsja Karvaj dlja peredači svoїh sjužetiv. V inšyh ogljadah tvorčosti ja zazvyčaj rozdiljav ci instrumenty (vizuaľnu častynu, audio toščo) na rizni elementy, ale u Karvaja je povna synergija miž tymy zasobamy, ščo vin obyraje.

Kamera Karvaja — okremyj vyd mystectva, jakyj legko pojasnyty na ključovyh pryjomah režysera. U rannih fiľmah jogo kamera ručna, často z nadšyrokym ob’jektyvom, ščo peredaje vidčuttja nespokijnosti i nepostijnosti dijstva ta dumok geroїv. Ce legko možna pomityty po zagaľnomu vizuaľnomu stylju u «Zanepalyh angelah» — gljadač nače zanurjujeťsja u počuttja geroїv, ale vse šče vidčuvaje їhnju zagaľnu emocijnu dystanciju odyn vid odnogo i vid svitu poza kadrom.

U piznišyh fiľmah kamera Karvaja/Dojla statyčna — i fiľmy majuť biľš urivnovaženyj nabir emocij. Statyčna kamera u cyh fiľmah často peredaje glybynu počuttiv, v uryvčastomu sjužeti kamera znahodyť čas glyboko podyvytysja v korinnja emociї. Ce, dlja prykladu, «Ljubovnyj nastrij» — fiľm vzagali buv by blyžčym do teatru, jakščo ne šče odyn pryjom Karvaja — zapovnennja pozakadrovogo prostoru.

I znovu prykladom bude «Ljubovnyj nastrij» — faktyčno, vyhodyť kadr u kadri. Geroї perebuvajuť u tisnyh kvartyrah v tisnomu misci v tisnomu misti — i gljadač ne tisnyťsja z nymy, vin pidgljadaje za nymy čerez firanky, dyvyťsja za istorijeju za kutom budynku čy vzagali iz šafy čerez vidobražennja u dzerkali. Ce ne lyše estetyčno krasyvo, dodajte sjudy poetyčnu obraznisť vsih fiľmiv — i vse navkolo bude rozmovljaty z gljadačem.

Koľory, zvuk ta kostjumy robljať ne menšu robotu. Koľory ne lyše duže vyrazni ta nasyčeni, a šče i v absoljut vyvodjaťsja režyserom jak zasib dlja peredači sjužetu. Často kolirna gamma u fiľmy dozvoljaje vidstežuvaty zminy času čy zminy nastroju — hoča geroї nikoly slovamy na ćomu ne akcentujuť. Nasyčenisť tonu može vidpovidaty dynamici — červonyj u «Ljubovnomu nastroї» staje vse biľš nasyčenym protjagom rozvytku podij, a temni koľory postupovo zapovnjujuť prostir u «Zanepalyh jangolah».

Muzyka natomisť ne pracjuje jak saundtrek, i ne zalyšajeťsja u fiľmi dlja suprovodu naratyvu — vona akcentuje na sobi uvagu. Važkyj ta temnyj triphop pidkresljuje scenu masturbaciї, pisnja California Dreamin’ može graty p’jať raziv za fiľm, ščob akcentuvaty na bažanni pobačyty SŠA — muzyka ne curajeťsja peretjaguvaty na sebe prostyradlo, koly ce potribno. I vse ce graje pid čas najsmačnišogo, zvukiv samogo Gonkongu. Same zvukovi efekty mista pidkresljujuť jogo atmosferu i dovodyť, ščo misto u jogo fiľmah šče j jake žyve i dyhaje.

Inodi, koly ty znahodyšsja na vulyci, pevna muzyka nadyhaje tebe, i todi u tebe z'javljajeťsja bačennja. Ale, vrešti-rešt, ce syntez bačeń, tomu jak režyser, ty maješ dumaty pro scenu, pro te, jak donesty repliku, abo jak zrobyty ce vizuaľno.

Razom z tym, Karvaj je pryhyľnykom muzyky — nazvy In the Mood for Love ta Happy Together, vlasne, ce ž odnojmenni pisni, jaki možna počuty u cyh samyh fiľmah.

Razom usi ci instrumenty, jak udary v boksi, a gljadač vystupaje v roli slabšogo za Karvaja boksera. Grad udariv sypleťsja, ale v ćomu vypadku ce pryjemno — kožen z fiľmiv režysera, čerez nejmovirnu ščiľnisť idej ta vykorystannja minimaľnyh možlyvostej na maksymum, zalyšaje togo, hto slidkuvav za istorijeju uvažno, ščaslyvym i zadovolenym. Nače jogo kumyr ta kolega Martin Skorseze z usim vidomogo memu — absolute cinema.

A ščo bude dali ne znaje nihto. Možlyvo, bajopik pro Ip Mana zalyšyťsja ostannim fiľmom Karvaja na velykomu ekrani, možlyvo, režyser šče zdyvuje kinogljadačiv po vśomu svitu novoju stričkoju. Naviť svoje teperišnje sered časiv polityčnoї nevyznačenosti režyser opysav šče u dalekomu mynulomu, zabažavšy zalyšytysja v storoni.

Je pevni žanry, jaki nemožlyvi v Kytaї. Istoriї pro pryvydiv, ščoś zanadto grafične, zanadto žorstoke, i, zvyčajno, jakščo ce zanadto polityčno. V inšomu vse bude dobre.

Vong Karvaj