Laboratory community
Zovsim skoro ukraїnci svjatkuvatymuť Rizdvo — z kuteju, dvanadcjaťma stravamy j koljadkamy: htoś na 25 grudnja, htoś išče zvyčno na 7 sičnja. Na Novyj rik dehto, možlyvo, šče čekatyme na Dida Moroza, htoś na Santu, a inši prosto obminjajuťsja podarunkamy, pryvitannjamy j pobažannjamy. Navkolo krugoverti zymovyh svjat, okrim magičnosti, zavždy prysutni pytannja j istoryčnoї skladovoї.
U knyzi «Pid podušku čy pid jalynku? Antropologične doslidžennja svjat», ščo vyjšla drukom u vydavnyctvi Laboratorija, foľklorystka ta antropologynja Dar’ja Ancybor doslidžuje jak i koly utverdylysja sučasni ujavlennja pro ukraїnśke tradycijne Rizdvo. A šče vidpovidaje na zapytannja, jaki ostannimy rokamy hvyljujuť bagaťoh z nas. Čomu my čekajemo Mykolaja i jakyj vin maje zv’jazok iz Santoju? Hto takyj Did Moroz i čy pravda, ščo vin — produkt radjanśkoї kuľtury? Koly ukraїnci počaly prykrašaty jalynku i čy možna kazaty, ščo vona zastupyla soboju diduh? A takož pro te, čomu kuľt Mykolaja takyj populjarnyj v Ukraїni i jak vin pov’jazanyj z jazyčnyćkym bogom Velesom.
***
V Ukraїni kuľt Mykolaja rozvynuvsja v svij sposib, duže syľno zamišujučyś na lokaľnyh dohrystyjanśkyh viruvannjah. Kuľty svjatyh z’javljalysja ne na porožńomu misci. Vony perebyraly rysy ta «obov’jazky» jazyčnyćkyh božestv, postupovo pidlaštovujučyś pid novi hrystyjanśki realiї ta obrostajučy novymy barvamy. U XIX j XX stolittjah doslidnyky tiľky j robyly, ščo krok za krokom zanurjuvalysja v ci vikovi našaruvannja, vyvčajučy osoblyvosti narodnoї religiї. Odna z najbiľš obğruntovanyh gipotez rozbyraje zamiščennja Mykoloju kuľtu skoťja boga Velesa ta jogo dyhotomiju z Georgijem/Jurijem ta Illeju, jaki, svojeju čergoju, zlyvalysja z kuľtom Peruna. Mykola, jak i Veles, postijno asocijujeťsja z hudoboju ta vystupaje її pokrovytelem.
Dlja nosiїv tradycijnoї kuľtury bulo vkraj važlyvo vstanovljuvaty «dilovi» stosunky z tvarynamy, nebezpečnymy dlja nyh i dlja domašńoї hudoby. Robylosja ce zokrema j šljahom ušanuvannja pevnyh vydiv tvaryn (vovka, gadjuky, lysyci, vedmedja) u vidpovidni dni ta pevni rytuaľni zaborony (ne šyty, ne їsty m’jasa, ne braty do ruk gostrogo, ne vidkryvaty skryni toščo). Golovna ideja narodnyh «zvirynyh» svjat — zahystyty ljudej, hudobu, vrožaj vid cyh hyžakiv. Vvažalosja, ščo kožen hyžak maje svogo hrystyjanśkogo zastupnyka, tomu vidpovidni «zviryni» dni vidznačalysja v deń ćogo svjatogo. Napryklad, u bolgar i serbiv u girśkyh regionah Andrij vystupaje vedmežym patronom, a v inšyh — vovčym. Natjaky na te, ščo pokrovytelem vedmediv je Mykolaj, zbereglysja u shidnyh slov’jan, osoblyvo v rosijan. Natomisť vovky v Ukraїni často distajuťsja Juriju — bo vin u nas golovnyj vidpovidaľnyj za hudobu: perši vypasy hudoby j vyvedennja oveć na polonynu zazvyčaj vidbuvalysja na Jurija. Periodyčno cju funkciju v ńogo perebyraje Mykolaj (ce do pytannja їhńogo jmovirnogo konfliktu šče z časiv jazyčnyctva).
Otže, ščo my znajemo pro Mykolaja jak pro vovčogo patrona? Naprykinci HIH stolittja na Zahidnij Bojkivščyni viryly, ščo na svij deń «śvjatyj Nykolaj rozganjaje vovky; kiľko їh rozžene v kupi, tiľko bude їh razom pizniše hodyty». V odnyh miscjah kažuť, ščo na Mykolaja vovky ob’jednujuťsja u zgraї i bigajuť tak do Vodohrešči. V inšyh — ščo svjatyj, navpaky, rozganjaje їh na cej čas. Na Pokutti Mykolaja tež vvažaly patronom cyh tvaryn. Do svjatogo zvertalysja z prohannjam rozignaty vovkiv: «Svjatyj Nykolaj, vovky rozganjaj!». A šče vin sam vyznačaje, kogo vovkam їsty. Vyhodyť, ščo vovky ne sami obyrajuť sobi žertvu, a zmušeni pidkorjuvatysja vyščym nakazam. Ivan Franko zafiksuvav na Lvivščyni viruvannja, ščo vovk ne može z’їsty čolovika, bo «mu śvjytyj Nykolaj zuby zamykaje na veś rik». Svjatyj je «najstaršyj nad vovkamy», tož «vony majuť u ńogo prosyty dozvolu, ščob vin hoča b na zymu vidmykav їm zuby i todi mogly by vony naviť čolovika їsty, ale j to ne kožnogo, a lyše na kogo Mykolaj vkaže».
Tož z odnogo boku svjatyj zahyščaje ljudej i hudobu vid vovkiv, a z inšogo — jakščo jomu ščoś ne podobajeťsja, to neperelyvky bude vsim.
Odna z legend rozpovidaje, ščo jakoś čolovik hotiv pidsluhaty, jak na Stritennja (2 ljutogo) Mykolaj u lisi vyznačaje, komu na kogo poljuvaty. Vedmedju svjatyj velyť z’їsty Pańkovogo vola, lysyci — kurej u Doćky, a vovkovi distajeťsja lysyj kiń Procja — čolovika, jakyj same pidsluhovuvav rozmovu. Ščo robyť naš geroj? Bižyť zamaščuvaty lysynu konja bolotom — i tak zahyščaje tvarynu. Na nastupnu nič vsi zvitujuťsja pered Mykolajem, a vovk kaže, ščo ne z’їv konja, bo jogo tam ne bulo. I naš dobryj svjatyj kaže: «To z’їž samogo Procja, bo ce vin tebe obduryv». Proć utik i zvidtodi vsjudy hodyv iz suprovodom, zajvyj raz ne vyhodyv iz haty, bo perežyvav za svoje žyttja. Ale jakoś musyv їhaty na vesillja do brata. Proć zaliz u skrynju, syny її zakolotyly — i tak poїhaly. Po dorozi pobačyly babu, jaka vereščala, ščo za neju bižyť vovk. Syny vzjaly її j vyrišyly tež shovaty u skrynju. Vovka po dorozi tak i ne pobačyly. Pryїhaly na vesillja — davaj vidkryvaty viko, až tut vyskakuje vovk zi skryni, a vid tata lyše kosti lyšylysja. Bo — povčaje nas naprykinci legenda — jakščo pryznačeno, to nide ne shovaješsja. Tomu stavlennja do Mykolaja tradycijno bulo duže oberežne j šanoblyve. Zvidsy j tradycija postuvaty, ščob svjatyj oberigav hudobu vid vovkiv i hvorob.
Osoblyvo Mykolaj pryhyľnyj takož do konej. Cja ljubov tež, imovirno, pryščeplena z dohrystyjanśkyh vplyviv. Je ukraїnśka prykazka: «Svjatyj Jurij korov zapasaje, a Nykolaj — konej». Donedavna v dejakyh regionah Ukraїny zberigavsja zvyčaj vyїždžaty na konjah iz sančatamy 6 grudnja rozkatuvaty snig. Ja sama u 2019 roci zapysuvala na Černigivščyni legendu, v jakij Mykolaj їhav na sanjah uzymku na bilomu koni j pidviz znesylilogo čolovika do sela. U kinci respondentka šče j konstatuvala, ščo Mykolaj — ce «darožnyj bog». Na Harkivščyni na Mykolaja pečuť speciaľni prjanyky dlja pohresnykiv — koni dlja hlopčykiv i baryni dlja divčatok. Usi ci zbigy naspravdi ne vypadkovi.
Oskiľky Mykolaїv dva — zymovyj i vesnjanyj, to j prykazok pro pogodu na jogo svjato vdviči biľše, niž možna počuty ščodo inšyh svjatyh. Golovna osoblyvisť zymovogo Mykoly v tomu, ščo lyše z ćogo dnja počynajuťsja spravžni morozy: «Do Mykoly nema zymy nikoly» (Žytomyrščyna), «Varvara — zavaryť, Mykola zakuje, šče j gvozdočkamy pryb’je» abo «Varvara zvaryť, a Mykola mosty kuje» (Rivnenščyna). Na Polissi pobutuje prykazka «Mykola zab’je kola». Na Doneččyni kažuť «Zimnij Mykola i kuje, i zabyvaje». Na Harkivščyni — «Varvara moste, Sava gostre, a Mykola gvozde».
Otže, veś cymes cyh prykazok u tomu, ščo jdeťsja pro try svjata pidrjad: speršu Varvary, potim Savy, a todi Mykolaja. Tobto teper, za novym stylem, — 4, 5, 6 grudnja. Zaraz iz globaľnym poteplinnjam meteorologični zbigy z narodnymy prykazkamy je radše vynjatkamy, ale vse ž dlja povnoty kartyny varto pam’jataty, ščo ci troje vidpovidaly za ustalennja po-spravžńomu zymovoї pogody.
Mykolaj z usih golovnyj, z nym utverdžujuťsja syľni morozy. Tomu vin kuje i prybyvaje. Kuje mosty — bo vvažalosja, ščo same z ćogo dnja vstanovljujeťsja zymova doroga i riky ostatočno beruťsja micnoju krygoju.
Natomisť pislja vesnjanogo Mykoly vže nikoly nema zamorozkiv. «Do Mykoly ne sij grečku i ne stryžy ovečky», bo šče može buty holodno, a pislja ćogo svjata vže ostatočno nastaje teplo. Tomu tak i kažuť, ščo «od Mykoly ljeto, ot Mykoly j zyma» (Žytomyrščyna).
Taka morozoorijentovanisť svjatogo može takož pojasnjuvatysja zalyškovymy ujavlennjamy pro protystojannja z Perunom, čyja parafija — grozy j blyskavky. V ukraїnśkij tradyciї rysy boga gromu perejnjaly dvoje svjatyh — Illja ta Jurij (Georgij). Jakščo analizuvaty sfery vidpovidaľnosti Jurija j Mykoly, to bačymo, ščo jdeťsja pro dva protyležni meteorologični periody u roci (snigy-morozy ta došči-grozy). Okrim togo, do Mykolaja zvertalysja z prohannjamy vberegty vid styhijnogo lyha (blyskavky, poviń, grad toščo — tobto vid usih tyh javyšč, za jaki, jak prypuskajuť, vidpovidav Perun). Mykolaj trjase borodoju — i tak zasypaje zemlju snigom. Sered bolgar pobutuje variant, ščo snižyť todi, koly svjatyj proїždžaje na bilomu koni. Moroznisť takož svidčyť pro zv’jazok iz potojbiččjam. I tut cikavo, ščo odna z robočyh gipotez stosovno Velesa — ščo ce ne lyše bog, jakyj vidpovidav za hudobu. Oskiľky golovna їža dlja hudoby — roslyny, to je pidstavy vvažaty, ščo kuľt pošyrjuvavsja i na roslyny, a otže, i glybše — na svit pomerlyh. Prygadajte: shidni slov’jany časom nazyvaly ostannij snip na poli velesovoju/vlasovoju/vasylevoju borodoju.