Community Laboratoria.pro
U vydavnyctvi Laboratorija vyjšov ukraїnśkyj pereklad knyžky Ogastina Sedžvika «Kavalend. Hto, jak i naviščo vynajšov naš uljublenyj napij». Ce pogljad na rozvytok kavovoї industriї čerez pryzmu sociaľnyh ta ekonomičnyh peretvoreń u sviti. Publikujemo uryvok z knyžky.
***
Pytannja vplyvu kavy na zdorov’ja i pracezdatnisť zapovzjalysja projasnyty brazyľśki plantatory. U berezni 1918 roku, koly v Jevropi šče točylasja vijna, vony vydilyly miľjon dolariv na stvorennja u Nju-Jorku Brazyľśko-amerykanśkogo ob’jednanogo komitetu z pytań populjaryzaciї kavy (šče 150 tysjač daly amerykanśki rostery). Komitet mav spryjaty popytu na kavu i, vidpovidno, vygidnym cinam na neї, nagološujučy na tomu, ščo vona pidvyščuje pracezdatnisť. Te same empiryčnym šljahom vstanovyly anglijśki remisnyky epohy Restavraciї, robitnyky Nyžńogo Ist-Sajdu, upravyteli zavodiv Zinğera, Čarľz Triğ, Viľjam Ukers, Baľzak i bagato inšyh.
Biľšu častynu grošej kavovyj komitet zaplatyv filadeľfijśkomu reklamnomu agentstvu «N. V. Ajer», jake publikuvalo reklamu u vydannjah «Gud hauskiping», «Setedej ivning post» ta inšyh žurnalah iz zagaľnoju audytorijeju 13 miľjoniv čytačiv na misjać. Reklama pidkresljuvala, ščo Brazylija «služyť ljudstvu» i osoblyvo Spolučenym Štatam, «kraїni mužnosti i syly»: «Našij kraїni potribni produkty, jaki pidtrymujuť efektyvnisť tila j rozumu». A najkrašče ce robyť kava: «Uljublenyj napij miľjoniv zdorovyh, energijnyh amerykanciv […] dopomagaje čolovikam i žinkam spravljatysja z važkoju robotoju». Inša reklama vidznačala, ščo kava dopomagaje trymatysja v tonusi «bakalijnyku», «mehaniku», «menedžeru». A «menedžer» zapevnjav, ščo vypyvšy v kinci dnja čašku kavy, «vykonuje z četvertoї do p’jatoї godyny biľše, niž za veś čas pislja obidu».
Krim žurnaľnoї reklamy, kavovyj komitet drukuvav vlasnu literaturu: bjuleteń, jakyj ščomisjacja rozsylaly profesijnij audytoriї po vsij kraїni i šisť pamfletiv nakladom pivtora miľjona prymirnykiv.
U 1918 roci, čerez rik pislja smerti zasnovnyka kompaniї Vašyngtona Tajlera, počavsja eksperyment. Firma pereobladnala prymiščennja v metaloobrobnomu cehu pid «kavovu kuhnju»: na obid «robitnykam proponuvaly kavu najkraščyh sortiv i najkrašči v Klivlendi veršky — absoljutno bezkoštovno». «Tajler» ne perša firma, jaka zaproponuvala robitnykam kavu, ale perevagy takogo kroku «šče ne zdobuly naležnogo vyznannja». Bezkoštovna kava — ce ne podarunok čy «dobročynnisť», pojasnjuvav zastupnyk buhgaltera firmy E. P. Disbro, navpaky, «zavod, jakyj ne dotrymujeťsja ćogo pryncypu, pracjuje ne na povnu potužnisť
Na zavodi «Tajlera» Disbro zaviduvav cyframy. Vin znav, skiľky firma vytračaje na kavu: blyźko 200 dolariv na obladnannja pljus pryblyzno 20 dolariv na deń. Ci 20 dolariv pokryvaly 10 kilogramiv kavy, 23 litry verškiv pljus «platnja žinci, jaka zavarjuvala i rozlyvala kavu». Cogo vystačalo, ščob napoїty 500 robitnykiv. Vony zalyšaly 25 centiv u zastavu za emaľovanyj pivlitrovyj kuhoľ; pry zviľnenni iz zavodu zastavu povertaly. Kuhoľ umiščuvav «ekvivalent dvoh velykyh kuhliv dlja snidanku», tobto «Tajler» gotuvav na obid 1000 čašok kavy sobivartistju 2 penni kožna. Taka vysoka sobivartisť pojasnjujeťsja tym, ščo «kompanija kupuvala najkrašču kavu i ščedro nalyvala verškiv». Ta popry vysoku cinu bezkoštovnoї kavy, napoljagav Disbro, ce vvažalosja cilkom vygidnym «vneskom u produktyvnisť robočoї syly».
Zavod Tajlera podavav kavu, bo menedžery vyrišyly, ščo vona «stymuljuje organy travlennja i pidtrymuje robitnyka v tonusi protjagom robočogo dnja», a otže, «jakisť, prytamanna peršym godynam roboty», zberigajeťsja i pislja obidu. Jak bačymo, z kavoju bula pov’jazana tonka inženerija rozumovogo i fizyčnogo potencialu ljudyny.
Jakisť kavy tež mala značennja. «Vy ne zmožete pidtrymuvaty standarty vyrobnyctva, jakščo vykorystovujete deševu abo nyźkojakisnu kavu», — zasterigav Disbro ohočyh nasliduvaty pryklad «Tajlera». «Važko pereocinyty neobhidnisť gotuvaty jakisnu kavu. Na moju dumku, proponuvaty robitnykam poganu kavu — taka sama durnycja, jak kupuvaty pogane mastylo dlja skladnogo verstata».
Neodnoznačnisť naviť najperekonlyvišyh tverdžeń na korysť kavy jak «zasobu pidvyščyty efektyvnisť praci» vplynula na tretij skladnyk roboty Ob’jednanogo komitetu z pytań populjaryzaciї kavy. Krim reklamy i rozsylky informacijnyh materialiv, komitet zaplatyv 40 000 dolariv Samuelju Preskotu, vidomomu biologu z Massačusetśkogo tehnologičnogo instytutu.
Pered nym stojalo dva zavdannja. Po-perše, «z’jasuvaty, naskiľky ce možlyvo, himiju i fiziologičnyj vplyv napoju, jakyj nabrav svitovogo značennja». Po-druge, «navčyty domogospodarku, restoratora i vsih, hto hoče podavaty cej napij, jakyj sposib prygotuvannja najkrašče rozkryvaje jogo smak i aromat». Dlja vidpovidi na druge pytannja treba bulo ščodnja gotuvaty kavu i prygoščaty neju laboratornyj personal ta їhnih druziv v universyteti. Pislja tŕoh rokiv doslidžeń Preskot sformuljuvav «naukovyj recept» ideaľnoї čašky kavy: svižozmelena kava, voda z temperaturoju trohy nyžče za točku kypinnja, skljanyj posud dlja zavarjuvannja.
Na ščastja dlja kavovoї komisiї, vysnovky Preskota pro «fiziologičnu diju» kavy buly konkretniši. Vin perečytav sotni statej i dijšov vysnovku, ščo «vsi doslidnyky rozgljadaly pytannja z nadto vuźkoї perspektyvy». U rezuľtati skeptyky mogly bez problem znajty stattju pro škidlyvyj vplyv kavy na organizm, a optymisty — pro te, ščo ce «odyn iz najcinnišyh napoїv» u sviti: «švydkodijnyj stymuljant, jakyj pidtrymuje energiju organizmu na vysokomu rivni, zbudžuje i zbiľšuje vytryvalisť», hoč ce j «ne їža». Preskot rozšyryv «perspektyvu» tak, ščo vsi negatyvni rysy kavy — ne їža, bez kalorij, ne jasno, jak vplyvaje na energiju organizmu, — počaly zdavatysja pozytyvnymy.
Vysnovky Preskota ğruntuvalysja na praci Gari Holingvorta, profesora Pedagogičnogo koledžu Kolumbijśkogo universytetu, jakyj 1911 roku postavyv naukovi metody na službu amerykanśkomu biznesu. Biznes nazyvavsja «Koka-kola». Na kompaniju podav u sud Garvi Vašyngton Vajli, načaľnyk himičnogo departamentu Ministerstva siľśkogo gospodarstva SŠA i avtor Zakonu pro jakisť prodovoľstva j medykamentiv. Vajli ničogo ne mav proty kavy, vlasne, vin propaguvav її jak «amerykanśkyj nacionaľnyj napij», ale vvažav, ščo baťky buly b nezadovoleni, jakby znaly, ščo, p’jučy koka-kolu, dity spožyvajuť kofeїn. U 1909 roci za nakazom Vajli čynovnyky zupynyly vantaživku, jaka vezla velyku partiju koncentratu koka-koly iz zavodu v Atlanti na liniju rozlyvu v Čattanuzi. Čerez dva roky sprava «Spolučeni Štaty proty Partiї koka-koly» dijšla do sudu. Vidpovidno do Zakonu pro jakisť prodovoľstva j medykamentiv, «Koka-kolu» zvynuvatyly v tomu, ščo vona ne tiľky bez naležnogo markuvannja prodaje napij, u jakomu nemaje ni «koky», ni «koly», a j u tomu, ščo cej napij škodyť zdorov’ju, bo mistyť kofeїn.
Na korysť obvynuvačennja deržava zalučyla «religijnyh fundamentalistiv, jaki dovodyly, ščo spožyvannja koka-koly vede do […] seksuaľnoї nestrymanosti studentiv i masturbaciї sered hlopčykiv». Na svij zahyst «Koka-kola» zamovyla naukove doslidžennja kofeїnu u Holingvorta.
Perši doslidžennja zasvidčyly požvavlennja nervovoї dijaľnosti čerez 15–25 hvylyn pislja spožyvannja kavy. Spyrajučyś na cju informaciju, avtory vsih poperednih prać dohodyly vysnovku, ščo «kofeїn stymuljuje zdatnisť do fizyčnoї roboty». Odnak vybirka bula nadto mala, eksperymentaľni umovy ne suvori, a najvažlyviše — pojasnennja sposterežuvanyh efektiv zalyšalysja umogljadnymy. Holingvort pragnuv empiryčnoї čitkosti i vynajnjav na Mangetteni šestykimnatne prymiščennja, obrav 16 piddoslidnyh (desjať čolovikiv i šisť žinok, golovno studentiv-staršokursnykiv i družyn profesoriv), poprosyv їh na 40 dniv eksperymentu vidmovytysja vid inšyh napoїv, zokrema vid pyva, їsty i spaty za rozkladom. Tymčasom vin piddavav їh kognityvnym i motornym testam.
Kognityvni testy imituvaly kontorśku robotu: posortuvaty za koľoramy, za nazvamy, aryfmetyčni diї, redaguvannja, švydkisť reakciї. Motorni testy imituvaly robotu na konvejeri: utrymuvaty metalevyj stryžeń v otvori, ne torkajučyś kraїv otvoru; jakomoga švydše 400 raziv udaryty metalevym stryžnem po metalevij plastyni; jakomoga švydše 100 raziv vstavyty metalevyj stryžeń v odyn iz tŕoh otvoriv, a koly prava ruka vtomylasja, prodovžyty livoju. Vodnočas odna piddoslidna prohodyla inše vyprobuvannja, jake vidbyvalo podil praci v Ameryci. Vona mala peredrukuvaty na mašynci knyžku anglijśkogo mystectvoznavcja Džona Raskina «Sezam i liliї» pro unikaľni zdibnosti ta obov’jazky čolovikiv i žinok.
Pid kineć sorokadennogo eksperymentu, koly sud nad «Koka-koloju» v Čattanuzi jšov povnym hodom, Holingvort pryviz iz Nju Jorka dobri novyny. Kofeїn pokraščuvav rezuľtaty piddoslidnyh u vsih motornyh testah, i ce projavljalosja dosyť švydko. U kognityvnyh testah pozytyvnyj efekt projavljavsja poviľniše, ale tryvav dovše. Jedyne, ščo Holingvort ne mig skazaty, — čomu. «Čitko prodemonstrovano, ščo kofeїn zbiľšuje zdatnisť vykonuvaty robotu», — pysav vin u zviti. «Stymulivnyj efekt» spravžnij. «Odnak dostemenno nevidomo, z čym ce pov’jazano: čy to z novoju porcijeju energiї, vvedenoju abo udostupnenoju zavdjaky stymuljatoru; čy to efektyvniše vykorystovujeťsja vže najavna energija; čy to zmenšujeťsja ingibicija drugorjadnyh aferentnyh impuľsiv; čy to poslabljujeťsja vidčuttja vtomy i zavdjaky ćomu pidnimajeťsja riveń pracezdatnosti».
Urešti-rešt svidčennja Holingvorta roli ne vidigralo. Federaľnyj suddja postanovyv, ščo koly kofeїn vhodyť v oryginaľnyj recept koka-koly, to ce ne domiška, a navpaky, «važlyvyj komponent» napoju: «dekofeїnizovanomu, tak by movyty, produktu brakuvatyme odnogo z važlyvyh komponentiv, i vin ne davatyme spožyvačevi […] togo harakternogo efektu». Spravu zakryly. Prote vysnovky Holingvorta maly važlyvi naslidky dlja industriї kavy.
Pid čas roboty v Brazyľśko-amerykanśkomu ob’jednanomu komiteti z pytań populjaryzaciї kavy Samueľ Preskot skorystavsja dokazamy Holingvorta, ščo «fiziologičnyj efekt» kavy pov’jazano z dijeju kofeїnu. Kava ne їža, dovodyv Preskot, ale vona šče krašča, niž їža, bo daje pozytyvnyj efekt їži, ne dajučy negatyvnogo. U ćomu j poljagala perevaga kofeїnu: «ce odyn iz najkorysnišyh stymuljantiv, bo vin dije pry malij kiľkosti i za umovy rozumnogo spožyvannja ce ne suprovodžujeťsja narkotyčnymy čy depresyvnymy efektamy». Inakše kažučy, cinnisť kavy jakraz u tomu, ščo vona ne pidljagaje zvyčajnym procesam travlennja j metabolizmu, procesam peretvorennja їži na robotu, ščo їh Etvoter vyražav čerez kaloriї. Stymulivnyj efekt kavy obhodyv zvyčajni procesy metabolizmu i projavljavsja odrazu. Ce bula svojeridna forma momentaľnoї energiї — stymuljant roboty.
Preskot dijšov vysnovku, ščo kava «zbiľšuje zdatnisť m’jaziv skoročuvatysja, a otže, j vykonuvaty robotu, dopomagaje zoseredytysja, pryšvydšuje reakciї ta zbiľšuje efektyvnisť rozumovoї praci». Vyhvaljajučy kavu za pozytyvnyj efekt i vidsutnisť negatyvnogo, Preskot prypuskav, ščo energija, jaku vona daje, ne je rezuľtatom peretvorennja jakyhoś inšyh form energiї. Inakše kažučy, organizm ljudyny, pislja togo jak vona vypyla kavy, niby perestavav pidljagaty zakonam termodynamiky, jaki keruvaly vsesvitom.