Community Laboratoria.pro
Odna z najkraščyh knyžok 2020 roku za versijamy čyslennyh vydań vid laureatky Pulitcerivśkoї premiї Izabeľ Vilkerson — «Kasta. Vytoky našyh nevdovoleń», ščo vyjšla drukom u vydavnyctvi Laboratorija, doslidžuje temu sociaľnoї nerivnosti — zokrema, vynyknennja ta pošyrennja kast ta inšyh štučnyh podiliv naselennja. Avtorka opysuje malovidomu usim kastovu systemu Ameryky, Indiї ta nacystśkoї Nimeččyny ta provodyť paraleli miž nymy.
Obkladynka knyžky «Kasta. Vytoky našyh nevdovoleń»
Čornoškiryh aktoriv dovgyj čas vidznačaly j často obmežuvaly lyše tymy roljamy, ščo vidpovidaly kastovym stereotypam. Peršoju afroamerykankoju, jakij prysudyly premiju Amerykanśkoї kinoakademiї, stala Getti Makdenijel. Vona otrymala cju vysoku vynagorodu za roľ Mammi (dbajlyvoї, ogrjadnoї j aseksuaľnoї protyležnosti Skarlett O’Hara, jaka bula idealom žinky) u fiľmi 1939 roku «Vidneseni vitrom». Mammi, biľš viddana bilij rodyni, niž vlasnij, bula gotova vstupyty v bij iz čornoškirymy soldatamy, ščob zahystyty svoїh bilyh ponevoljuvačiv.
Cej obraz stav zručnoju pidporoju dlja zobražennja rabstva v hudožnih fiľmah, odnak ce bula vygadka kastovoї systemy, ščo superečyla istoryčnym faktam. V epohu rabstva biľšisť čornoškiryh žinok buly hudorljavymy, naviť vysnaženymy čerez skupe harčuvannja, jakym їh zabezpečuvaly. Do togo ž malo hto z cyh žinok pracjuvav u budynkah, oskiľky їh vvažaly cinnišymy na poli. Vtim, ogrjadna rabynja čy služnycja — ce buv same toj obraz, jakyj volily bačyty členy panivnoї kasty. Makdenijel ta inši čornoškiri aktorky togo času zrozumily, ščo ce jedyna roľ, jaku vony možuť graty. Oskiľky ci žinky rosly perevažno v pivničnyh abo zahidnyh štatah, vony pogano znaly dialekt pivdennyh negriv, jakogo vymagaly scenariї, tomu їm dovodylosja včytysja rozmovljaty giperboličnoju, časom grotesknoju movoju, ščo neju maly govoryty čornoškiri v ujavlenni gollivudśkyh režyseriv. Čornoškiryh aktoriv dovgyj čas vidznačaly j často obmežuvaly lyše tymy roljamy, ščo vidpovidaly kastovym stereotypam.
***
Na kadri z gollivudśkogo fiľmu 30-h rokiv, jakyj vyjšov na ekrany v rozpal epohy Džyma Krou, zobražena ogrjadna čornoškira žinka z prostym oblyččjam, odjagnena v hustynu j formu služnyci. Vona obijmaje strunku, shožu na angela, po-dytjačomu bezposerednju bilu žinku, zolotave volossja j prozora škira jakoї vydiljajuťsja na temnomu foni navmysno nepokaznoї negrytjanky. Koly vony počynajuť govoryty, čornoškira žinka rozmovljaje prymityvnoju movoju rabśkoї pokirnosti j neuctva. Žinka z porceljanovoju škiroju govoryť z manirnoju vytončenistju vyščoї kasty. Tenditna figura Meri Pikford — povna protyležnisť ogrjadnosti Luїzy Bivers u cij kastovij sceni, jaku možna pobačyty v Ameryci v tysjačah fiľmiv i na čyslennyh zobražennjah. Vse ce navijuje nam dumku pro pryrodženu vyščisť odnijeї grupy nad inšoju za takymy kryterijamy, jak krasa, gidnisť ta intelekt.
Jak často buvaje, čornoškira aktorka Luїza Bivers ne bula shoža na toj obraz, graty jakyj musyla, ne majučy inšogo vyboru. Bivers vyrosla v Kaliforniї, tomu їj dovelosja vyvčaty j opanovuvaty lamanu movu pivdennyh poľovyh pracivnykiv i slug. Vona často perežyvala stres čerez vuźki ramky, jakymy її obmežuvaly, j naviť shudla na znimaľnomu majdančyku. Režysery prymušuvaly aktorku obv’jazuvaty vatynom i bez togo povne tilo, ščob vona šče biľše kontrastuvala z hudorljavymy bilymy inženju, jaki buly zirkamy v usih fiľmah, de vona grala.
***
Vynagorody j pryvileї zabezpečuvala pidtrymka kastovogo ustroju, jaka mogla polipšyty perspektyvy tyh, hto znav, ščo treba zalyšatysja na svojemu misci — jakomoga pomitnišomu. Čerez dva stolittja pislja časiv Onysyma režym Džyma Krou zrobyv jedynyj vynjatok iz zaliznogo zakonu pro segregaciju miž čornoškirymy j bilymy. Ce stosuvalosja čornoškiryh služnyć, jaki pokazaly sebe dostatńo viddanymy, ščob možna bulo doviryty їm dogljad za bilymy diťmy. Lyše ci žinky mogly їzdyty u sekciї potjaga čy avtobusa dlja bilyh, koly podorožuvaly, dogljadajučy bilyh ditej. Cej vynjatok služyv dekiľkom ciljam. Vin robyv bilu dytynu kvytkom na misce u peršomu klasi dlja čornoškiroї ljudyny. Vin pidkripljuvav neviľnyćku roľ pidlegloї kasty jak її pryrodne misce. Vin pidvyščuvav status čornoškiroї njańky za rozporjadžennjam panivnoї kasty. Vin robyv hatnih robitnyć vyščymy naviť za ljudej na kštalt vydatnogo oratora Frederika Duğlasa, jakyj odnogo razu zmušenyj buv sydity na dahu vantažnogo vagona pid čas podoroži potjagom. Vin zahyščav ditej z panivnoї kasty vid gańby j nezručnostej poїzdky u vagoni dlja koľorovyh. I vin nagaduvav usim členam pidlegloї kasty, ščo vony možuť perejty na vyščyj riveń lyše z dozvolu panivnoї, na її umovah i lyše poky vony dotrymujuťsja vidvedenoї їm roli.
***
U svoїj revoljucijnij knyžci «Medyčnyj aparteїd» (Medical Apartheid) fahivčynja z medyčnoї etyky Garrijet Vašynğton rozpovila pro te, ščo odyn likar z plantaciї robyv rozrizy v čerepi čornoškiroї dytyny, ščob pereviryty teoriju stosovno likuvannja sudom. Vin vidkryvav dytjačyj čerep ševśkym znarjaddjam, prokoljujučy škiru golovy, jak povidomyv pizniše, «vistrjam kryvogo šyla».
Zgodom ćogo likarja, jakogo zvaly Džejms Marion Sims, ogolosyly zasnovnykom ginekologiї. Vin robyv svoї vidkryttja, kupujučy rabyń v Alabami j vykonujučy žorstoki operaciї, jaki často zakinčuvalysja spotvorennjam abo smertju. Sims vidmovljavsja robyty cym žinkam anesteziju, stverdžujučy, ščo vaginaľni operaciї «nedostatńo bolisni, ščob vypravdaty cej klopit». Natomisť vin vvodyv žinkam morfin lyše pislja operaciї, zaznačyvšy, ščo ce «polegšuje pekuči vidčuttja vid seči». Do togo ž, za slovamy Vašynğton, morfin «poslabljuvav zdatnisť protydijaty povtornym proceduram».
Odyn hirurg z Luїziany vdoskonaljuvav kesariv roztyn, eksperymentujučy z ponevolenymy žinkamy, do jakyh mav dostup u 30-h rokah XIX stolittja. Zgodom inši likari v takyj sposib navčylysja vydaljaty jaječnyky j kameni z sečovogo mihura. Vony provodyly vsi ci eksperymenty v hatynah rabiv u pošukah proryviv dlja bilyh pacijentiv, jakym robyly operaciї v likarnjah z vykorystannjam dostupnoї v toj čas anesteziї.
***
Endogamija, nibyto vstanovlena Bogom, mala misce šče do pojavy Spolučenyh Štativ Ameryky. Odne z najperšyh posylań na javyšče, kotre zgodom stalo vidome v Ameryci jak podil na rasy, pov’jazane zi spravoju pro statevi stosunky miž jevropejcem i afrykankoju. V 1630 roci Generaľna asambleja štatu Virdžynija zasudyla Ğ’ju Devisa do publičnogo byčuvannja za te, ščo vin «včynyv narugu nad soboju, zgańbyvšy Boga j osoromyvšy hrystyjan, oskiľky oskvernyv svoje tilo znosynamy z negrytjankoju». Asambleja vzjala na sebe klopit utočnyty, ščo afrykanci, jakym zazvyčaj ne dozvoljalosja sposterigaty za pokarannjam člena panivnoї kasty, majuť pryjty j na vlasni oči pobačyty byčuvannja Devisa. Takyj hid mav podvijnu metu v kastovij systemi, jaka todi formuvalasja. Nasampered ce davalo zmogu šče biľše prynyzyty Devisa v prysutnosti tyh, kogo vvažaly nyžčymy za ńogo. Do togo ž ce bulo poperedžuvaľnym sygnalom dlja ljudej, vidnesenyh do najnyžčoї kasty v kraїni, jakoї šče naviť ne isnuvalo: jakščo taka dolja bilogo čolovika, jakyj ne dotrymuvavsja kastovyh mež, vaša dolja bude šče giršoju.
Šče do togo, jak Devis distav cej vyrok, protjagom uśogo periodu rabotorgivli jevropejśki čoloviky maly statevi stosunky z afrykanśkymy žinkamy, často bez їhńoї zgody j bez buď-jakyh naslidkiv dlja sebe — vony vvažaly, ščo panujuť nad afrykancjamy, j dijaly vidpovidno. Otže, toj fakt, ščo zasnovnyky koloniї zasudyly Ğ’ju Devisa do publičnogo prynyžennja za včynok, jakyj bagato hto vvažav svoїm pravom za narodžennjam, označav lyše odne: vin peretnuv tu mežu, kotru vony spryjmaly jak zagrozu ijerarhiї. U tomu, jak Devis povodyvsja z tijeju žinkoju, bulo deščo take, ščo pryvernulo їhnju uvagu j vymagalo vtručannja.
Kastova systema, jaka formuvalasja v toj period, dozvoljala ekspluataciju členiv najnyžčoї kasty, ale ne dopuskala rivnosti čy naviť її vydymosti. Same tomu endogamiju, jaka z pogljadu zakonu zabezpečuvala sojuz miž rivnymy, suvoro ohoronjaly, a zğvaltuvannja žinok z nyžčoї kasty zalyšaly poza uvagoju. Vypadok Ğ’ju Devisa buv ne lyše peršoju zgadkoju pro rasy j ijerarhiju v Ameryci, a j peršoju sproboju vstanovyty meži vidkrytyh stosunkiv miž členamy riznyh kast.