Roman Cherevko
Nehaj že dasť Vsemogutnij, ščob žyttja tvoje stalo takoju kazkoju, jaku pryjemno rozpovisty… Bo ž žyttja – tryvala kazka…
(z romanu «Predok»)
Fotoportret pyśmennyci
Vstup
Natalena Koroleva – odna z najoryginaľnišyh ta najzagadkovišyh postatej v ukraїnśkij literaturi. Zagadkova – tomu ščo znajemo my pro neї duže malo.
Stryvajte! – skažete vy, – on u Vikipediї vse napysano!
V tim-to j rič, ščo vsjudy – vid Vikipediї ta buľvarnoї presy do akademičnyh prać, ščo pretendujuť na serjoznisť, – її žyttjepys ğruntujeťsja vyključno na tomu, ščo vona rozpovidala sama u avtobiografičnyh tvorah, lystah toščo.
Ce harakternyj symptom akademiї – znovu i znovu perežovuvaty odnu j tu samu gotovu stravu, ščorazu vygadujučy novi interpretaciї smakovogo buketu, zamisť togo ščob rozibraty cju stravu na ingredijenty ta doslidyty їhnje pohodžennja.
Dehto z tyh, hto menš ledačyj, vse ž znajšov jakiś arhivni dokumenty čeśkogo periodu, ale 1919 rik vyjavyvsja stinoju, probyty jaku poky ščo nihto ne zmig. Ne tiľky ne znajdeno dokumentaľnyh dokaziv hoča b jakyhoś podij z peršyh tŕoh desjatyliť Natalenynogo žyttja, a nihto, shože, ne namagavsja naviť pereviryty, čy isnuvaly vzagali ljudy, jakyh vona nazyvala svojeju ridneju, ta čy je na karti miscja, jaki vona opysuvala.
I koly j htoś brav pid sumniv okremi fakty – jak-to misce narodžennja ta istoriї kohannja z perśkym knjazem ta ispanśkym korolem, – to vśomu inšomu čomuś bezzaperečno viryly.
J lyše naprykinci 2021 roku Jurij Vynnyčuk, mabuť, peršyj smilyvo i vidkryto zajavyv: use, ščo rozkazuvala pro sebe pyśmennycja, – vygadka[i]. Dyvno, ščo avtorovi dekiľkoh mistyfikacij – zokrema «ščodennykiv» Roksolany ta «perekladiv» vygadanogo irlandśkogo poeta – znadobyloś stiľky času, ščob zrozumity, ščo maje spravu z kolegyneju.
Važko ujavyty, ščoby blyźke znajomstvo z tvorčistju Nataleny Korolevoї ne naštovhnulo na dumku, ščo j pro vlasne žyttja vona pysala v uljublenomu žanri – žanri legend. Jak u її romanah, jaki krytyka nazyvaje istoryčnymy, istoryčnogo naspravdi obmaľ, tak i obmaľ reaľnogo u її «avtobiografiї».
Ta šče j u Natalenynyh opovidjah pro sebe stiľky rozbižnostej ta superečnostej, ščo dyvuješsja, jak vzagali jakaś versija stala «oficijnoju», «encyklopedyčnoju».
Detaľne doslidžennja spravžńogo žyttjepysu literatorky vymagaje kropitkoї praci z arhivamy – zokrema z «dorevoljucijnymy». Možlyvo, htoś iz čytačiv cyh rjadkiv šukaje temu dlja dysertaciї.
Cja ž stattja lyše peršyj krok – sproba deščo detaľniše, niž ce zrobyv pan Vynnyčuk, pokazaty, ščo ne tak z tym, ščo, slidom za Natalenoju Korolevoju, povtorjujuť її biografy. Zrobymo ce na okremyh, najprymitnišyh prykladah, bo dlja rozboru vsih podrobyć, mabuť, potribno bulo b napysaty knyžku.
Z korinnjam čy bez?
Otož, počnemo z pohodžennja.
Svojeju matir’ju Natalena nazyvaje Mariju-Klaru de Kastro de la Serda Medinaseli.
De la Serda (u Nataleny často to «Ljačerda», to «Ljacerda») – starovynnyj ispanśkyj rid. Peršym nosijem ćogo prizvyšča buv Fernando (1255-1275) – staršyj syn kastyľśkogo korolja Aľfonso X ta Violanty Aragonśkoї. Prote avtorka navodyť vlasnu legendu: peršogo de la Serda zvaly, jak i jogo baťka, Aľfonso, a matir’ju načebto bula dońka ğranadśkogo emira.
Gercogy Medinaseli – odna z gilok rodu de la Serda. Vony spravdi volodijuť «Budynkom Pilata» (Casa de Pilatos) v Seviľї, v jakomu rozpočynajeťsja znamenyta seviľśka Hresna doroga. Prote taku nazvu dav pislja palomnyctva do Svjatoї zemli Fadrike Enrikes de Ribera, jakyj zaveršyv budivnyctvo, rozpočate jogo baťkom, a Medinaseli budynok distavsja pizniše.
De Kastro – šče odyn šljahetnyj rid, ščo maje gilky v Ispaniї ta Portugaliї ta na jakomuś etapi porodyčavsja z de la Serda. Natalena predstavnykom ćogo rodu ta svoїm dalekym rodyčem nazyvaje portugaľśkogo poeta-symvolista Eugenio de Kastro (pravyľniše Euženiu de Kaštru) (1869-1944). Hoča vin napysav poemu «Konstansa» z vlasnoju interpretacijeju legendarnogo ljubovnogo trykutnyka miž korolem Pedru I, jogo družynoju Konstansoju ta Ines de Kastro, dokaziv jogo pohodžennja same z cijeї dynastiї nemaje – prizvyšče de Kastro nosyly j inši rodyny, – ta j nevidomo, ščob poet nazyvav sebe її predstavnykom.
Ta golovne, žodnyh slidiv ni materi Nataleny, ni najblyžčyh rodyčiv, jak-ot vujko Eugenio čy titka Ines, nikomu znajty ne vdaloś.
Možna šče zgadaty, ščo u opovidanni «Javlena voda» iz «Legend starokyїvśkyh» pyśmennycja sporidnjuje svij rid iz kyїvśkymy kupcjamy Lakerdamy, hoča ti buly grekamy i pro їhnje možlyve ispanśke pohodžennja ničogo ne vidomo.
Baťka Nataleny, zgidno z її versijeju, zvaly Adrian-Georg (abo ž Adrian-Jurij čy Andžej-Ježy) Dunin-Borkovśkyj.
Natalena rozpovidaje, ščo načebto zasnovnykom rodu buv daneć Viľfred Šveno:
«Odyn z dalekyh predkiv mogo baťka Viľfred II Šveno… buv odruženyj z dońkoju Jaroslava Mudrogo Marijeju… [B]uv šče Viľfred I Šveno, jakyj pryjšov na Ukraїnu u X čy XI stolitti… Toj buv odruženyj z normankoju – Svangiľd»[ii].
Nibyto same zvidsy prizvyšče Dunin – «daneć» – ta lebiď na rodovomu gerbi, tomu ščo «šveno», jakščo viryty Nataleni, – lebiď «movoju normaniv», ta j «svan» u imeni Svangiľd – tež lebiď. (Do reči, u opovidanni «Svangiľd-knjazivna» zi zbirky «Legendy starokyїvśki» avtorka tak samo nazyvaje legendarnu Lybiď, hoča ta žyla p’jaťma stolittjamy raniše.)
Naspravdi ž žodnogo Viľfreda Šveno istorija ne znaje. Lebiď danśkoju «svane» (svane), ta žodnoju germanśkoju movoju najmennja ćogo ptaha ne zvučyť jak «šveno». U staryh nimećkyh džerelah Šveno (Schweno) nazyvajuť korolja Daniї Svena I. Etymologija imeni Sven z lebedem ne pov’jazana – označaje vono «molodyk» abo «molodyj voїn». Mariї Jaroslavny tež nihto ne znaje, a ot Jelyzaveta Jaroslavna bula družynoju… danśkogo korolja Svena II. U neї bula dońka Marija, ale vid peršogo čolovika – norveźkogo korolja Garaľda III.
A ot istorija Svangiľd, opysana u romani «Predok», duže viddaleno peregukujeťsja zi Svangiľdoju, ščo zgadujeťsja u «Staršij Eddi» ta «Dijannjah daniv»: ot tiľky ta bula družynoju korolja, jaku vin nakazav ubyty za zradu, a Natalenyna – dońkoju, prokljatoju baťkom-korolem za te, ščo pokohala «ne togo». Ta j žyla legendarna Svangiľda zadovgo do X stolittja.
Naspravdi istoryčnym rodonačaľnykom rodu Duniniv vvažajeťsja Petro Vlastovyč – postať tež legendarna: pro ńogo naviť skladeno epos «Pisnja Mavra». Hoča seredńovični poľśki litopysci Janko z Čarnkova ta Jan Dluğoš stverdžuvaly, ščo vin prybuv z Daniї j zvidsy prizvyšče Dunin (jake vin sam ne vžyvav – jogo vygadaly naščadky), sučasni istoryky vvažajuť, ščo naspravdi vin pohodyv iz Sileziї, a Dunin – spotvorene im’ja Dominik, hoča je j inši gipotezy[iii].
Ščo cikavo, družynu Vlastovyča dijsno zvaly Marija, ale bula vona ne dońkoju, a pravnučkoju Jaroslava Mudrogo – dońkoju černigivśkogo knjazja Olega Svjatoslavyča. Vže pomitna pevna tendencija: Natalena bere jakiś istoryčni detali ta zminjuje ta pereplitaje їh tak, ščo vyhodyť ščoś zovsim inše, ščo potim važko rozplutaty.
Gerb Duniniv-Borkovśkyh
Odna z gilok Duniniv otrymala prizvyšče vid sela Borkovyci v Mazoviї, jakym vona volodila ščonajmenše vid počatku XIV stolittja. Dali, zvisno, rid Duniniv-Borkovśkyh rozgaluzyvsja i rozpovzsja svitom. Znanyj vin i v Ukraїni.
Duniny-Borkovśki maly čymalo majetkiv u galyćkij častyni Ternopiľščyny. Cij rodyni naležyť odna z najprymitnišyh ta najstarišyh kaplyć na Lyčakivśkomu cvyntari, a u peršij polovyni XX stolittja u Lvovi naviť bula vulycja Duniniv-Borkovśkyh (nyni ce vulycja Maksyma Zaliznjaka). Je takož «opravoslavlena» černigivśka gilka, zvidky vydatnyj kozaćkyj dijač ta geroj legend Vasyľ Dunin-Borkovśkyj.
Čymalo predstavnykiv rodu vely naukovu dijaľnisť. Vidomo, napryklad, ščo vydatnyj mineralog Stanislav Jan Dunin-Borkovśkyj (1782-1850) – odyn z pohovanyh u tij samij kaplyci na Lyčakovi – 1816 roku vystupav z dopoviddju u Francuźkij akademiї nauk[iv].
A jak že vydatnyj entomolog, člen Francuźkoї akademiї nauk – tak jogo zmaľovuvala Natalena – Adrian-Georg Dunin-Borkovśkyj? A ot pro ńogo čomuś nihto nikoly ne čuv.
Ničogo ne vidomo takož i pro dida pyśmennyci Adama Dunina-Borkovśkogo, ščo nibyto zagynuv pid čas Sičnevogo povstannja 1863 roku. U spyskah povstanciv je dekiľka Duniniv-Borkovśkyh, ale žoden z nyh todi ne zagynuv. Je takož dva zapysy pro Adama Borkovśkogo: odyn povstannja perežyv, a pro inšogo vidomo lyše, ščo jogo pohovano u Lvovi (možlyvo, ce odna osoba, tomu ščo peršyj utik na Galyčynu)[v].
Ščodo miscja narodžennja našoї pyśmennyci, to, hoča biľšisť viryť u її versiju pro okolyci Burğosa v Ispaniї, vona sama u romani «Bez korinnja» nazyvaje Lućk. Lućk zapysano (z її sliv) u dokumentah pro odružennja z Vasylem Korolevym-Starym u Čehiї. U lysti do Dmytra Doncova vona takož stverdžuje, ščo narodylaś na Volyni[vi].
Vidomo takož, ščo u pyśmennyci buv pasport na im’ja Nataliї Kovalevśkoї, de zaznačalosja, ščo narodylaś vona v seli Zaboroľ bilja Lućka. Vona rozpovidaje (zokrema u romani «Šljahamy i stežkamy žyttja»), ščo ce buv faľšyvyj pasport, jakyj їj vygotovyly, ščob vona mogla vlaštuvatyś perekladačkoju u ministerstvo zakordonnyh sprav UNR. Ale take pojasnennja ne nadto perekonlyve.
Vrešti-rešt, z cym pasportom vona vyїhala do Čehiї, a pislja odružennja dovgo pidpysuvalaś jak Natalija Kovalevśka-Koroleva (takož Kovalevśka-Koroliva ta v inšyh kombinacijah): pid cym prizvyščem vona zgadujeťsja v istoriї ukraїnśkoї dyplomatyčnoї misiї v Čehiї[vii], vono vkazane na obkladynci ukladenogo neju «Kyšeńkovogo čeśko-ukraїnśkogo slovnyka», nym pidpysani її ranni publikaciї až do kincja 1920-h. A otže, їj potribna bula «legenda», ščob pojasnyty jogo pohodžennja.
Tomu ne varto vyključaty, ščo pasport mig buty spravžnij i ce bulo її prizvyšče vid narodžennja (abo po peršomu čolovikovi).
Kovalevśkyh bulo šče biľše, niž Duniniv-Borkovśkyh, – dekiľka nesporidnenyh simejstv. V ukraїnśkij istoriї najvyznačniši Kovalevśki zi Slobožanščyny. Їm, zokrema, naležav majetok, de proviv svoї ostanni dni Grygorij Skovoroda i de pizniše buv jogo muzej, znyščenyj 2022 roku moskaljamy. Buv takož kyїvśkyj čynovnyk Kovalevśkyj, ščo 1913 roku zbuduvav «arabśkyj budynočok» na rozi sučasnyh vulyć Pylypa Orlyka ta Šovkovyčnoї – Nataleni z її ljubov’ju do Shodu vin mav by spodobatyś. Bulo j čymalo Kovalevśkyh – zokrema gerbiv Dolenga ta Prus III – na Volyni.
Vse ce ne znimaje pytannja pro ridnu movu Nataleny Korolevoї. Jakščo vona, jak sama stverdžuvala, bula katolyčkoju, to ridnoju їj mogla buty poľśka. Todi vona bula b ne peršoju j ne ostanńoju, hto opanuvav neridnu dlja sebe ukraїnśku. Ale z її katolyctvom tež ne vse tak prosto. Z її tvoriv vyhodyť, ščo Rizdvo vona svjatkuvala razom iz pravoslavnymy, za Julianśkym kalendarem[viii]. Vidomo takož, ščo Vasyľ Koroliv-Staryj perejšov z pravoslav’ja u greko-katolycyzm[ix]. Tomu ne bude nejmovirnym, jakščo j Natalena ne bula katolyčkoju vid narodžennja.
Vasyľ Koroliv-Staryj, čolovik Nataleny
A čy buly Borky?
Otže, maty pyśmennyci pomyraje pislja pologiv, i divčynku zabyraje na Volyń babusja-lytvynka (sebto biloruska) Teofila zi šljahetnogo rodu Domontovyčiv. Gadaju, vže ne maje dyvuvaty, ščo babusynyh slidiv nihto ne znajšov. Ale najcikaviše tut – selo, de Natalena načebto provela majže p’jať rokiv. Vona nazyvaje jogo to prosto Borky, to Velyki Borky ta pyše, ščo vono znahodyťsja na ričci Styr, pid samym Lućkom, ta ščo ce «rodynne gnizdo» Duniniv-Borkovśkyh.
Na Volyni je dekiľka sil, ščo nazyvajuťsja abo nazyvalyś Birky (pol. Borki), ale vsi vony dosyť daleko vid Lućka j Styru. Dehto sprobuvav ototožnyty ce «rodynne gnizdo» z Velykymy Birkamy pid Ternopolem – taku durnycju robyť naviť Natalija Lysenko u prymitkah do romanu «Šljahamy i stežkamy žyttja»[x]. Ale ž Natalenyni Borky buly u Moskovytśkij imperiї, a ci – na Galyčyni, u Avstro-Ugorščyni, deś u soroka kilometrah vid kordonu z Volynśkoju gubernijeju, – zvisno, Lućk i Styr zvidsy j z binoklem ne pobačyš.
Ta golovne, nide nemaje zgadok, ščob jakymyś iz cyh Birok volodily Duniny-Borkovśki. Jak uže zgaduvaloś, rodynne gnizdo, zvidky pišlo prizvyšče Borkovśki, – Borkovyci v Poľšči. I hoča bulo prynajmni dva zvorotnyh vypadky, koly majetky Duniniv-Borkovśkyh nazvano na їhnju česť, – Birkivka pid Černigovom ta Duniv (raniše Duniniv) na pivdni Ternopiľščyny, – tut ničogo takogo ne vidomo.
De la Serda na službi u dyjavola
Po smerti babusi Natalenu načebto zabyraje ispanśkyj vujko i viddaje u pansion pry monastyri Notr-Dam-de-Sion u Francuźkyh Pirenejah. De ž same znahodyvsja cej pansion? V povisti «Bez korinnja» avtorka dekiľka raziv zgaduje Provans, ale vvažatymemo, ščo vona vžyvaje cej termin u zastarilomu sensi vśogo pivdnja Franciї. U romani «Šljahamy i stežkamy žyttja» vona pyše, ščo ce «gaskonśkyj kljaštor» deś tam, de Russiľjon mežuje z Gaskonnju. Koroliv-Staryj pysav pro «kljaštor Sionśkyh sester v Valencie»[xi]. Možlyvo, maloś na uvazi Valence (Valans) – na pivdni Franciї je dekiľka miscyn iz takoju nazvoju, ale vsi značno pivničniše Pireneїv, ta v žodnomu z nyh nemaje pansioniv Notr-Dam-de-Sion.
Vidnajty pansion buď-de v gorah ne vdaloś, a ot najblyžčyj do Pireneїv – u duže cikavomu mistečku Biarryc na atlantyčnomu uzberežži, istoryčno – na meži Kraїny Baskiv z Gaskonnju. Pansion z’javyvsja blyźko 1900 roku ta spočatku znahodyvsja u villi, jaku černycjam nadala serbśka koroleva-vygnanka Natalija Obrenovyč[xii], a potim pereїhav u budivlju, vidomu jak Šato Buljar[xiii].
A čym same cikave ce mistečko? Po-perše, Natalena rozpovidaje, ščo same tut poznajomylyś її baťky. Po-druge, vy mogly zustričaty jogo nazvu v novynah, tomu ščo tut znahodyťsja villa… dońky Putina. Moskali obljubuvaly ce kurortne mistečko šče naprykinci XIX stolittja i 1892 roku zbuduvaly tut svij hram Aleksandra Nevśkogo. Vidpočyvaly tut i Čehov, i Nabokov, i Blok… tobto usja elita. A pislja revoljuciї 1917 roku čymalo z nyh pereїhaly sjudy nazovsim.
A šče u Biarryci nyni meškaje počesnyj konsul Moskovytśkoї Federaciї, jakogo zvuť… Aleksandr de la Serda! Ščo za čortivnja? Naspravdi po baťkovi prizvyšče jogo Miller, ale čerez baťkovu matir vin sporidnenyj z Karlosom Antonio de Kastro de la Serda (1733-1800) z gercogiv Medinaseli, jakyj pid čas Semyričnoї vijny perejšov na moskovytśku službu ta zgodom zminyv im’ja na Jakova Antonovyča.
Sered jogo vydatnyh naščadkiv – filosof ta mason Jevgenij de Roberti (1843-1915) ta poetesa i perša perekladačka «Dona Kihota» moskaľśkoju Marija Vatson (1848-1932). Oboje narodylyś u Podiľśkij guberniї, na pivnoči Odeščyny. Prizvyšče de Kastro de la Serda takož zgadujeťsja u Volynśkij guberniї – bilja Starokostjantynova[xiv], tomu moglo zustričatyś i deś bilja Žytomyra, jak stverdžuvala Natalena[xv].
Predky ž nynišńogo moskovytśkogo počesnogo konsula oselylyś u Franciї pislja biľšovyćkogo perevorotu, ale vidviduvaly Biarryc ščonajmenše z 1906-go[xvi]. Ščo, jakščo j Natalena buvala tut, ale ne u dytynstvi, a deś miž 1905-m i Peršoju svitovoju? Tut vona mogla i pobačyty pansion Notr-Dam-de-Sion, i zustrity kogoś iz moskovytśkoї gilky rodu de Kastro de la Serda ta nadyhnutyś istorijeju rodu.
Kremlivśkyj agent de la Serda
U zv’jazku z cym možna takož pojasnyty, čomu vona pysala prizvyšče Ljacerda ta Ljačerda. Versija Ljacerda zustričajeťsja jak u poľśkyh arhivah z Volyni (Lacerda), tak i u moskaľśkyh džerelah. Ljačerda, jak i Medynačeli, – vymova italijśka, abo, jak kaže sama Natalena, «neapolitanśka». Naspravdi z Neapolem tisno pov’jazanyj odyn predstavnyk rodu – Luїs Fransysko de la Serda (1660-1711), jakyj buv tam vicekorolem ta zbuduvav promenad[xvii] i zasnuvav akademiju[xviii], ščo nosyly jogo im’ja. Ale čomu pyśmennycja nadavala perevagu italijśkij vymovi, jakščo vidčuvala sebe ispankoju? Možlyvo, počynavšy vykorystovuvaty ce im’ja, vona šče ne nadto dobre znala ispanśku?
Do reči, u Biarryci v period z 1910 do 1930 roku takož často buvav ispanśkyj koroľ Aľfonso XIII[xix]. A može, našij geroїni i jogo tut vdalosja pobačyty hoča b krajem oka, i ce nadyhnulo її na istoriju kohannja, pro jaku vona rozpovidaje u svoїh tvorah?
Pilat ta agavy
Možlyvisť vidviduvaty Biarryc pidtverdžuje, ščo bula pyśmennycja z nebidnoї sim’ї. Ta j osvitu, jak svidčyť її tvorčisť, vona mala zmogu otrymaty nepoganu, ale ne bez progalyn. Cikavo, ščo u peredmovi do romanu «Šljahamy i stežkamy žyttja» vona navodyť pryklad z kapucynamy ta kartopleju u XII stolitti[xx], ale sama prypuskajeťsja takyh samyh pomylok: kaktusy i agavy v Palestyni za časiv Pontija Pilata[xxi], kilometry v Seredńovičči[xxii] ta peredčasni zgadky pro šljub Martina Ljutera z Katarinoju fon Bora[xxiii].
Osvita – ce takož i movy. Vsih mov, pro jaki Natalena govoryť, ščo hoča b trohy їh znala, ščonajmenše trynadcjať: ukraїnśka, poľśka, moskaľśka, čeśka, francuźka, ispanśka, italijśka, latynśka, davńogrećka, nimećka, anglijśka, arabśka, perśka. Ščo my možemo pidtverdyty? My majemo її tvory ukraїnśkoju, čeśko-ukraїnśkyj slovnyk z čeśkoju peredmovoju ta dvi statti francuźkoju z žurnalu «Échos d’Orient»[xxiv]. Takož vona ne mogla ne znaty poľśkoї ta moskaľśkoї. Znannja osnov latyny ne bulo todi čymoś nezvyčnym. I hoč trohy ispanśku vona točno znala.
Okrim ćogo ničogo pevnogo skazaty ne možemo, zokrema i pro riveń volodinnja cymy movamy: u vydannjah tvoriv Korolevoї u francuźkyh, ispanśkyh, čeśkyh toščo frazah čymalo hybodrukiv, jaki možna pojasnyty negramotnistju redaktoriv, ale, z inšogo boku, nad francuźkymy stattjamy ta čeśkoju peredmovoju mogly tež popracjuvaty redaktory, tomu lyše vyvčennja rukopysiv može prolyty deščo biľše svitla.
A jak že Losi?
Ta povernemoś do žyttjepysu. Poky majbutnja pyśmennycja perebuvala u francuźkomu kljaštori ta zi svoїmy ispanśkymy rodyčamy, її baťko vdruge odružyvsja. Svoju mačuhu Natalena nazyvaje Ljudmyloju Loś ta stverdžuje, ščo vona bula z rodu «Otto z Losiv», stračenogo u Prazi po Bilogirśkij bytvi 1621 roku.
Po-perše, dyvno, ščo za čeśkym zvyčajem prizvyšče mačuhy ne vygljadalo jak Losova (čeśkoju Loś – Los, z tverdoju vymovoju). Po-druge, na Staromiśkomu majdani u Prazi 1621 roku stratyly Їndržyha Otto z Losu. Same z Losu (z Losu) – v odnyni, a ne z Losiv (z Losů). Tut Otto (takož Otta abo Ota) – ce prizvyšče uśogo rodu, a Los – nazva miscevosti, zvidky pohodyv jogo zasnovnyk Otik, jmovirno spotvorena, tomu ščo vin takož zgadujeťsja jak Otik z Lozy[xxv]. Vvažajuť, ščo vin mig buty rodom z regionu Lužycja u śogodnišnij Nimeččyni – baťkivščyny lužyćkyh serbiv.
Tobto Losi tut ni do čogo. Cikavi takož rozbižnosti ščodo togo, koly i de cja Ljudmyla pomerla. Natalena stverdžuvala, ščo zalyšyla її dorogoju do Čehiї čy to v Krakovi[xxvi], čy to v Krasnomu na Lvivščyni[xxvii], de ta nevdovzi pomerla, ale Koroliv-Staryj pysav, ščo mačuha rozšukuvala Natalenu v Prazi, a potim šče prožyla jakyjś čas «v strašnij bidi, cilkom samitna»[xxviii]. Važko skazaty, jak dobre Koroliv znav mynule družyny, ale skydajeťsja na te, ščo vin buv її spivučasnykom, dopomagav stvorjuvaty legendy ta šče biľše vse zaplutuvav. Nedarma Natalena pysala, ščo pid čas peršoї zustriči vin rozpovidav pro svoje švedśke korinnja. V nyh musylo buty bagato spiľnogo!
Ščodo togo, koly same vona povernulaś do Kyjeva, do baťka z mačuhoju, Koroleva tež plutajeťsja v pokazah, ale ce malo b buty ne raniše 1904 roku. Todi u Instytuti šljahetnyh panjanok vona mala provesty 1904-05 navčaľnyj rik, a otže, spilkuvannja z Mykoloju Lysenkom, opysane v povisti «Bez korinnja», malo vidbutysja na počatku 1905 roku. Ale na memoriaľnij došci na kolyšnij budivli instytutu (nyni Mižnarodnyj centr kuľtury i mystectv, tak zvanyj «Žovtnevyj palac») vkazano, ščo kompozytor pracjuvav tut u 1890-1904 rokah. Vlasne, iz opysanogo v povisti možna pidtverdyty lyše te, ščo v cej period v instytuti dijsno navčalaś dońka hudožnyka Myhajla Nesterova Oľga.
Jmovirna svitlyna pyśmennyci 1905-1906 rokiv
Iskander i vsi-vsi-vsi
A dali počynajeťsja buremnyj period: Natalena navčajeťsja v Peterburzi i v Zahidnij Jevropi, mandruje, spivaje v teatri ta operi, maljuje, publikujeťsja u francuźkyh žurnalah, bere učasť u arheologičnyh rozkopkah… ale žodnyh slidiv poky nihto ne znajšov pid žodnym iz її imen: ni Karmen Fernandes u Paryźkij operi, ni Frère Jean u žurnalah.
I, zvisno, Perša svitova vijna i tragična istorija kohannja z Iskanderom Gakgamanišem ibn Kurušem – perśkym knjazem iz dynastiї Ahemenidiv! Jak vže možna očikuvaty, slidiv takogo rodovytogo oficera moskovytśkoї armiї nemaje. Gakgamaniš (Gahamaniš) – ce vlasne i je Ahemenid perśkoju. Iskanderom persy nazyvaly Aleksandra Makedonśkogo, a Kuruš – ce perśkoju Kyr. Try najvidomišyh perśkyh imeni v odnomu – hiba mig kohanyj Nataleny zvatyś inakše?
Pyśmennycja takož pereličuje čymalo vydatnyh ljudej, z jakymy nibyto bula znajoma: Mattia Battistini, Džejn Gading, Vira «Ročester» Kryžanovśka toščo. Ale lyše detaľne vyvčennja arhiviv cyh ljudej – lystiv, ščodennykiv, maršrutiv podorožej – može daty vidpoviď, čy mogly vony buty znajomi z neju hoča b pid jakymoś imenem.
Okremo slid zgadaty Oleksandra Košycja, jakyj mig by staty mostom miž «do» ta «pislja» 1919 roku, adže majemo lysty, de Natalena zgaduje їhnje znajomstvo u Kyjevi[xxix], prote nemožlyvo skazaty, čy kompozytor pam’jatav ci zustriči ta jakščo tak – pid jakym imenem vona bula jomu znajoma.
Na čeśkomu periodi zupynjatyś ne budemo – tut legend menše, hoča j bez nyh ne mynuloś, jak-ot u vypadku vizytiv Aľfonso XIII – teper vže vygnanogo z Ispaniї – do čeśkogo mistečka Mnjelnik. Dyvno, ščo Iryna Tjurmenko nazyvaje cej period «majže nedoslidženym»[xxx]. Jakščo jakyjś period žyttja pyśmennyci j doslidženyj, to same cej, adže tut u nas je hoča b jakiś dokumenty.
Pyśmennycja, jmovirno, u sorokovyh
Madam Sen-Žermen
U cykli «Legendy starokyїvśki» odna opovidka nače trymajeťsja osibno, pomiščena u samyj kineć: «Hreščenyk Popa Ivana». Zdavalosja b, ščo robyť graf Sen-Žermen sered legend pro Ukraїnu? Tak, vin sam pošyrjuvav versiju pro te, ščo vin syn Ferenca II Rakoci, ale jogo narodžennja v Ukraїnśkyh Karpatah – ce vže fantaziї našoї geroїni.
Možlyvo, їj neodminno hotiloś vplesty u svit svoїh legend kumyra, jakyj vlasnym prykladom nadyhnuv її ovijaty svoje žyttja mifamy ta zaplutaty vse tak, ščob istyny nihto nikoly ne diznavsja.
Šče odna postať, do jakoї vede lancjužok asociacij, koly rozmirkovuješ nad žyttjepysom Nataleny, – urodženka Ukraїny Olena Blavatśka, v žytti jakoї tež je progalyny, pro jaki vidomo lyše z її vlasnyh nejmovirnyh opovidej. I spravdi, u romani «Šljahamy i stežkamy žyttja» avtorka zgaduje, jak cikavylaś teosofkoju.
Ta ci dvoje ne jedyni okuľtysty, ščo pryvabljuvaly Natalenu. Adže Kamiľ Flammarion, jakogo vona nazyvaje drugom svogo baťka, tež buv ne tiľky astronom ta fantast. I hoča pyśmennycja božylaś, ščo spirytyzm їj ne cikavyj, «serjozniši» ezoteryčni včennja vona navrjad čy omynala uvagoju.
U tvorah Korolevoї znahodymo i populjarni v okuľtystiv XIX – počatku XX stolittja motyvy Ğraalja ta Pana, i numerologični šyfry: trynadcjať glav u mistyčnomu romani «1313», čotyrnadcjať – za kiľkistju stacij Hresnoї dorogy – u romani pro Pontija Pilata «Quid est veritas?». I hoča u jedynomu narazi vydanni romanu «Šljahamy i stežkamy žyttja» dvadcjať rozdiliv, vidomo, ščo vin isnuvav u dekiľkoh versijah, i u «Avtobiografiї», jaku Natalena napysala 1958 roku u lysti do Ivana Ogijenka, vona kaže, ščo tam povynno buty dvadcjať dva rozdily[xxxi] – jak stežyn na Derevi Žyttja kabalistiv.
U tvorčosti Nataleny Korolevoї istoryčne pereplitajeťsja z doistoryčnym ta pozaistoryčnym, reaľnisť – z vymirom mifologičnym, Hrystova molytva – z pisneju Panovoї flejty. I žyttja її, jakym my jogo znajemo, – nevid’jemna častyna ćogo svitu, abo ž navpaky, cej svit legend buv nevid’jemnoju častynoju її žyttja.
Čy hočemo my dokopatyś do istyny? Kožen povynen vidpovisty sobi sam. Vrešti-rešt, ljudyna maje pravo na pryvatnisť, na svoї tajemnyci. I, može, mertvi pyśmennyky tež? Ale ž ne rozpovidaty legendy pid vygljadom pravdy u encyklopedijah ta akademičnyh publikacijah!
Prymitky
[i] https://zbruc.eu/node/108374
[ii] Nabytovyč I. Lysty Nataleny Korolevoї do otcja Ivana Leśkovyča z Mjunhenśkogo arhivu. // Spheres of Culture. – Vol. XIX. – Lublin, 2019. – S. 232
[iii] https://genealogia.okiem.pl/genealogia.php?n=dunin
[iv] Dunin-Borkowski, Stanislas. Memoir on the Sodalite of Vesuvius. // Annals of Philosophy. – Vol. X. – London, 1817. – pp. 192-197
[v] https://genealogia.okiem.pl/powstanies/index.php?nazwisko=Borkowski
[vi] Kicera O. Koroleva istoryčnoї prozy: https://www.chasipodii.net/article/3636/
[vii] https://www.myaukrajina.cz/node/790
[viii] Dyv. «Bez korinnja».
[ix] https://zbruc.eu/node/60601
[x] Dyv. pr. 111 u Koroleva N. Šljahamy i stežkamy žyttja. – Harkiv: Folio, 2019. – S. 384. U prymitkah pani Lysenko u ćomu ta inšyh vydannjah tvoriv pyśmennyci vzagali neprypustymo bagato pomylok. Napryklad, dyv. tam samo pr. 315, de vona naviščoś vypravljaje pravyľno vžytu Natalenoju francuźku žinoču formu chère čolovičymy, ta šče j nepravyľno zapysanymy, abo pr. 849, de pry pojasnenni slova «kadovb» vona pryplitaje dižku ta jakogoś ogrjadnogo čolovika, hoča ce vśogo lyše tulub (por. pol. kadłub): v teksti jdeťsja pro žovnira bez nig.
[xi] Tam samo, s. 371.
[xii] Leroy, Béatrice. Histoire du Pays Basque. – Éditions Jean-Paul Gisserot, 2005. – p. 101
[xiii] https://www.chateaux-paysbasque-nord.com/les-6-routes/route-1-labourd-ouest/134-ch%C3%A2teau-boulart-biarritz
[xiv] Za danymy http://wolyn-metryki.pl/
[xv] Šljahamy… – s. 144
[xvi] https://eu.wikipedia.org/wiki/Alexandre_de_La_Cerda
[xvii] https://www.academia.edu/24394123/Il_bel_lido_luminoso_The_Planning_of_Strada_Medinaceli_in_Naples_1697_
[xviii] Stone, Harold Samuel. Vico’s Cultural History: The Production and Transmission of Ideas in Naples, 1685-1750. – Leiden, New York, Köln: Brill, 1997. – pp. 93-109
[xix] Dyv. prymitku 12, ta sama storinka.
[xx] S. 62.
[xxi] Dyv. roman «Quod est veritas?»: «Skelja naїžylasja kaktusamy ta agavamy»; «Josyf vidgornuv tjažki lystky agav». U opovidanni «Anastatyka» (uvijšlo do zbirky «Bez korinnja. Vo dni ony. Quod est veritas?» 2007 roku vid vydavnyctva «Vidrodžennja»): «Vzgljadiv sered kaktusiv їstivnyj». V opovidanni «Dlja spravy» iz cyklu «Vo dni ony»: «Ne rosly tam naviť kaktusy». Takož u opovidanni «Saracynka» (uvijšlo do zbirky «Vitraž» 2020 roku vid vydavnyctva «Folio»), de podiї vidbuvajuťsja pid čas arabśkogo panuvannja v Ispaniї: «Ja – miž… sokovytymy važkymy agavamy». U romani «Predok», leď ne odrazu pislja vidkryttja Ameryky : «Rozgljanuvsja z-poza… kaktusiv».
[xxii] Dyv. roman «1313»: «Sluhaty jogo pryhodyly j pryїzdyly ljudy j z-za kiľka desjatkiv kilometriv».
[xxiii] Golovnyj geroj romanu «Predok» vyrušaje u palomnyctvo nevdovzi pislja smerti korolja Filipa I, tobto naprykinci 1506-go abo na počatku 1507 roku – za desjať rokiv do Ljuterovyh tez. Z tekstu nezrozumilo, skiľky času tryvajuť jogo mandry, ale j novyn z Jevropy vin majže ne otrymuvav. I vse ž jomu pryhodjať «obrazy mynulogo», v jakyh staryj ispanśkyj znajomyj kaže jomu, ščo «černeć-avgustynijaneć Martyn Ljuter… zirvav iz Cerkvoju, ščob oženytyś iz černyceju Katerynoju Bora». Šljub cej vidbuvsja až 1525 roku.
[xxiv]«Notes sur la traduction des Écritures en langue ukrainienne» (1925) (https://www.persee.fr/doc/rebyz_1146-9447_1925_num_24_138_4506) ta «Un témoin du plus ancien manuscrit cyrillique : l’Euchologe du kniaz Vladimir le Grand († 1015)» (1930) (https://www.persee.fr/doc/rebyz_1146-9447_1930_num_29_159_2652).
[xxv] http://otta.cechove.cz/prapredek.htm
[xxvi] Šljahamy… – S. 305
[xxvii] Babyškin O. Nespodivane, ščaslyve znajomstvo. // Vsesvit. – №2 (770). – Kyїv: Ukraїnśkyj pyśmennyk, 1993. – S. 177
[xxviii] Šljahamy… – S. 379
[xxix] Dyv. Natalena Koroleva. Žyttja i tvorčisť u dokumentah ta materialah (do 120-riččja z dnja narodžennja): Zbirka dokumentiv. / Uklad. ta avtor peredmovy I. Tjurmenko. – Kyїv: Deľfin, 2008. – S. 40
[xxx] Tjurmenko I. I. Natalena Koroleva: stan i perspektyvy doslidžennja žyttja ta tvorčosti. // Ukraїnśkyj istoryčnyj žurnal. – Vyp. 3 (492). – Kyїv: Vpered, 2010. – S. 206
[xxxi] Koroleva N. Vitraž. – Harkiv: Folio, 2020. – S. 12