🇹🇷 Ljudyna jaka znyščyla Osmanśku imperiju

Vlitku 1888 u misti Saloniky bulo jak zavždy garjače. Po vulycjah bigaly dity, bagato robočyh jšly na zminu, stojav legkyj smog vid fabryk. Misto bulo odnym z osnovnyh centriv industrializaciї, obranyh dlja reformuvannja Osmanśkoї imperiї za zahidnymy vzircjamy.

Razom z diťmy bigav i gravsja hlopčyk Mustafa, jakyj nasolodžuvavsja bezbidnym dytynstvom. Vin žyv u trypoverhovomu budynku z matir’ju i baťkom jakogo zvaly Riza. Riza buv dribnym lisotorgovcem, ale dobre zabezpečuvav rodynu. Koly maty hotila viddaty Mustafu do religijnoї školy, baťko nastojav na vesternizovanij, de včať matematyky j krytyčnogo myslennja.

Ale dytynstvo hlopcja zakinčyloś švydko, u ćomu roci pomyraje baťko. Maty ne majučy koštiv perebyrajeťsja do provincijnogo sela na zabezpečennja djaďka. Zgodom maty na svoju nevelyku vdovynu pensiju povertaje Mustafu do Salonik, do titky Gatidže i novoї školy. Nevdovzi v školi u ńogo vynyk konflikt z učytelem, jakyj jogo syľno pobyv. Jdučy zi školy zi sľozamy, Mustafa daje sobi slovo biľše nikoly tudy ne povertatyś, i vykonuje jogo, ščo svidčyť pro syľnyj harakter hlopcja, jakomu todi bulo lyše 13 rokiv. Nastupnogo roku vin tajemno vid materi zapysavsja v vojennu školu u Salonikah.

Tak počalaś vojenna kar’jera Mustafy. Na toj čas v osmaniv ne bulo prizvyšč, zgodom učyteľ matematyky za zdibnisť hlopcja dav jomu druge im’ja Kemaľ. Keruvav vojennoju akademijeju nimeć Ğoľc, jakyj navčav i rozvyvav ideї, ščo vojenni je takož i pravyteljamy, u važki časy same vony majuť braty spravu u svoї ruky. Akademija u jakij včyvsja Mustafa, pragnula ne prosto stvorjuvaty vojennu elitu, a klas jakyj by keruvav nacijeju.

Mustafa navčenyj za zahidnymy vzircjamy bagato čytaje: vid filosofiї j sociologiї do polityky ta vijśkovoї spravy. A potim na dozvilli za kuhlem pyva, obgovorjuje z druzjamy osnovni ideї. Vin rozumije, ščo Osmanśka imperija jde do zanepadu, a na її misce, na jogo dumku, maje postaty turećka nacija. V cej čas vin zahopljujeťsja idejamy Gjustava Lebona.

Zaveršyvšy vojennu akademiju vin važko pracjuje, ščob potrapyty v učylyšče oficerśkogo štabu. Z dytynstva majučy zahidnu osvitu i potrapyvšy do akademiї pid orudoju nimcja, Mustafa vse biľše perekonujeťsja v dumci pro sylu zahidnoї nauky. Vin zahopljujeťsja nimećkymy materialistamy j čytaje їh z zahvatom. Do peršoї svitovoї Mustafa buv nikym ne vidomym, jogo znaly lyše po vojennij akademiї. Jogo napravljajuť komanduvaty vojennym pidrozdilom osmaniv.

Stanovlennja

18 bereznja 1915 brytano-francuźka eskadra sprobuvala projty protoku Dardanelly, odnak zaznala važkyh vtrat. Pislja ćogo komanduvannja Antanty uhvalylo rišennja vysadyty desant na pivostrovi Gallipoli. 25 kvitnja 1915 brytanci ta francuzy, ščo vysadylysja na mysi Aryburnu, buly zupyneni 19-ju dyvizijeju pid komanduvannjam Mustafy Kemalja. Pislja cijeї peremogy Kemalja pidvyščyly do zvannja polkovnyka. Rozmovy pro jogo vydatnu peremogu stvoryly jomu slavu nacionaľnogo geroja. Ce stalo čudovoju startovoju ploščadkoju dlja podaľšyh polityčnyh planiv Mustafy Kemalja.

Rozformuvannja Osmanśkoї imperiї:

Mustafa Kemaľ počav svoje shodžennja z nyziv, projšovšy vojennyj vyškil i otrymavšy vydatnu peremogu nad brytancjamy, vin počynaje svoju polityčnu kar’jeru. Z metoju nibyto reformuvaty sultanat, vin zbyraje ustanovči zbory, de skasovuje sultanat i staje duže vplyvovoju personoju — golovnokomanduvačem armiї. Napad Greciї ta vijna z Brytanijeju dozvoljajuť jomu sklykaty Velyki Nacionaľni Zbory, de vin opysuje velyku zagrozu i vtratu osnovnyh zemeľ, čerez ce vin vysunuv zakon, jakyj daje jomu vsju povnotu vlady. Pislja dovgyh peremovyn vin myryťsja z Brytanijeju viddajučy afrykanśki volodinnja osmaniv. Vijna zaveršylaś i Mustafa Kemaľ vyhodyť z neї nacionaľnym liderom.

Stvorennja naciї ta znyščennja halifatu:

Pislja vijny Mustafa Kemaľ mav dva šljahy rozvytku: abo skorystatyś osmanśkoju vlasnistju na halifat, abo zrobytyś vzircevym antyimperialistom, ale obyraje tretij šljah. Vin ogološuje stvorennja Turećkoї respubliky, sklykaje novi vybory do parlamentu u jakomu panuje jogo mono biľšisť. Vin ris i navčavsja za zahidnymy vzircjamy. Zahopljuvavsja naukoju i buv pryhyľnykom scijentyzmu, a religiju vin bačyv perežytkom mynulogo. Dlja povnoty vlady jomu potribno bulo rozpustyty halifat, jakyj mav na toj čas velykyj vplyv v suspiľstvi. U ljutomu 1924 vin počav proces skasuvannja, a vže 3 bereznja Velyki Nacionaľni Zbory uhvalyly skasuvannja. Ostannim velykym bastionom jake potribno bulo znyščyty – zalyšalaś religija islamu. Atatjurk viryv, ščo isnuje lyše odna cyvilizacija – zahidna. Vin naviť pryjnjav hrystyjanśkyj kalendar jakyj vede rahunok vid narodžennja Hrysta i pominjav vyhidnyj deń z musuľmanśkoї p’jatnyci na hrystyjanśku nedilju.

Reformy Atatjurka:

• Skasuvannja sultanatu (1 lystopada 1922 roku).
• Stvorennja Narodnoї partiї ta vstanovlennja odnopartijnoї polityčnoї systemy (9 veresnja 1923 roku).
• Progološennja Respubliky (29 žovtnja 1923 roku).
• Skasuvannja halifatu (3 bereznja 1924 roku).
• Nadannja žinkam rivnyh z čolovikamy prav (1926—1934).
• Reforma golovnyh uboriv i odjagu (25 lystopada 1925).
• Zaborona na dijaľnisť religijnyh oseredkiv j ordeniv (30 lystopada 1925).
• Zakon pro prizvyšča (21 červnja 1934).
• Skasuvannja prystavok do imen u vygljadi prizvyśk i zvań (26 lystopada 1934).
• Vvedennja mižnarodnyh system času, kalendarja i mir (1925—1931).
• Ob’jednannja vsih organiv osvity pid jedynym kerivnyctvom (3 bereznja 1924).
• Pryjnjattja novogo turećkogo alfavitu
• Ustanova Turećkogo lingvistyčnogo ta Turećkogo istoryčnogo tovarystv.
• Vporjadkuvannja universytetśkoї osvity (31 travnja 1933).
• Novovvedennja u sferi vytončenyh mystectv.
• Skasuvannja systemy ašaryt (zastarilogo opodatkuvannja siľśkogo gospodarstva).
• Zaohočennja pryvatnogo pidpryjemnyctva v siľśkomu gospodarstvi.
• Stvorennja zrazkovyh siľśkogospodarśkyh pidpryjemstv.
• Vydannja Zakonu pro promyslovisť i stvorennja promyslovyh pidpryjemstv.
• Pryjnjattja 1-go i 2-go planiv industriaľnogo rozvytku (1933—1937 roky), budivnyctvo dorig na terytoriї vsijeї kraїny.

Pidsumky:

Ja ne mav namiru idealizuvaty Atatjurka, vin buv dyktatorom, vbyvav i provodyv etnični čystky. Koly čytaješ knyžku pro tvorennja naciї ta varianty її rozvytku, to paraleli z Ukraїnoju vynykajuť sami. Na foni Atatjurka naši polityky vygljadajuť diťmy. Vin skleїv ostanky osmanśkoї imperiї j stvoryv naciju. Reformuvav majže vsi lanky, vid ekonomiky j polityky do kuľtury ta mystectva. Nadav glyboko patriarhaľnomu suspiľstvu rivnyh prav čolovikiv i žinok. Zahopljuvavsja klasyčnoju muzykoju, operoju i stvorjuvav muzyčni zaklady jaki včať klasyčnoї muzyky. Zavdjaky jogo idejam Tureččyna zaraz hoče staty členom Jevrosojuzu i nabula potužnosti jakoї boїťsja Rosija. Tomu možna po riznomu stavytyś do Atatjurka, ale nemožlyvo ne vyznavaty jogo dosjagnennja.