Oleksandr Meľnyk
Ščo take Lystopadovyj čyn u 2 slovah?
Ce — povstannja u Lvovi 100 rokiv tomu, na počatku lystopada, pro jake vranci 1 lystopada spovistyly ogološennja na stinah budynkiv Lvova: «Voleju ukraїnśkogo narodu utvoryla sja na ukraїnśkyh zemljah staroї Avstro-ugorśkoї monarhiї Ukraїnśka Deržava. Najvysšoju deržavnoju vlastju Ukraїnśkoї Deržavy je Ukraїnśka Nacionaľna Rada. Z nynišnim dnem Ukraїnśka Nacionaľna Rada obnjala vladu v stolyčnim misti Lvovi i na cilij terytoriї Ukraїnśkoї Deržavy». Nad Ratušeju vperše v istoriї majoriv syńo-žovtyj prapor. Epoha pravlinnja dynastiї Gabsburğiv ta panuvannja Avstro-Ugorščyny zaveršylasja.
Lystopadovyj čyn (takož Lystopadova revoljucija, Lystopadovyj perevorot, Lystopadovyj zryv, Peršolystopadove povstannja; angl. November Action) — ukraїnśke povstannja, organizovane v nič z 31 žovtnja na 1 lystopada 1918 roku Ukraїnśkoju Nacionaľnoju Radoju sylamy Ukraїnśkyh sičovyh striľciv u Korolivstvi Galyčyny i Volyni, koronnij zemli Avstro-Ugorśkoї imperiї z metoju vstanovlennja vlady Ukraїnśkoї Deržavy (nazvanoї zgodom «Zahidnoukraїnśka Narodna Respublika») na zemljah, na jaki vona obğruntovano pretenduvala. U rezuľtati utvorylasja deržava ploščeju 70 tys km², ščo vyklykalo nevdovolennja Poľšči, jaka rozv’jazala ukraїnśko-poľśku vijnu 1918—1919 rokiv dlja zahoplennja Galyčyny.
Jaki buly peredumovy povstannja u Lvovi?
Naklalosja odna na odnu nyzka peredumov. Nasampered — polityčnyh ta ekonomičnyh. Lviv, ščo na toj čas vhodyv do skladu susidńoї imperiї, vidčuvav nablyžennja «vidlygy». Perša Svitova vijna nablyžalaś do svogo zaveršennja, a Avstro-Ugorščyna – do svogo krahu. Ekonomika okremyh deržav, ščo vhodyly do imperiї, vže davno zanepadala, a polityčni kola ta oseredky vymagaly nezaležnosti. Cisar Karl 16 žovtnja 1918 roku vydav vidozvu do «svoїh narodiv». Jak i prystalo porjadnomu monarhu, vin namagavsja zberegty vplyv, pry ćomu symuljujučy demokratiju — čerez obicjanky «federalizaciї» Avstro-Ugorščyny (ničogo ne nagaduje?).
Ukraїnśki polityky vyrišyly todi ne piddavatysja na ci obicjanky, a dijaty na vlasnyj rozsud. Vže 18 žovtnja 1918-go v Narodnomu domi u Lvovi zbyrajuťsja ukraїnśki polityky – deputaty Videnśkogo parlamentu, Galyćkogo ta Bukovynśkogo sejmiv ta predstavnyky riznyh partij i, korystujučyś zajavoju cisarja, stvorjujuť golovnyj reprezentatyvnyj organ ukraїnciv u monarhiї. Vin otrymav nazvu Ukraїnśka Nacionaľna Rada. Її Prezydentom obraly Jevgena Petruševyča, ščo predstavljav interesy ukraїnciv u Vidni. Golovoju ľvivśkogo viddilu ta faktyčnym kerivnykom vśogo procesu v kraju stav Kosť Levyćkyj – odyn z golovnyh polityčnyh providnykiv galyćkyh ukraїnciv togo času.
19 žovtnja Rada uhvaljuje Manifest. U ńomu terytorijeju Ukraїnśkoї deržavy progolosyly Shidnu Galyčynu z granyčnoju linijeju Sjanu z vlučennjam Lemkivščyny, pivnično-shidnu Bukovynu ta ukraїnśku smugu pivnično-shidnoї Ugorščyny. Do Manifestu takož zaklaly peredumovy provedennja vyboriv do parlamentu (Ukraїnśkoї Nacionaľnoї Rady) ta pryjnjattja Konstytuciї.
20 žovtnja na plošči Svjatogo Jura pislja nediľnoї liturgiї zbyrajeťsja uročyste viče. Kosť Levyćkyj z blagoslovennja mytropolyta Andreja Šeptyćkogo progološuje stvorennja Ukraїnśkoї deržavy v mežah Avstro-Ugorščyny.
Hto očoljuvav lokaľnu revoljuciju ta jak vona pererosla u zagaľnu?
Poljaky stvoryly Likvidacijnu komisiju. Na počatku lystopada 1918 roku cja komisija povynna bula zajnjaty Lviv, jakyj vona bačyla častynoju majbutńoї poľśkoї deržavy. Vidtak 29 žovtnja 1918 roku do palacu namisnyka na Gubernatorśkyh valah navidalysja Kosť Levyćkyj ta Lonğyn Cegeľśkyj. Vid imeni Nacionaľnoї Rady vony poprosyly namisnyka Galyčyny generala fon Gujna peredaty їm vladu legaľnym šljahom. Toj vidmovyvsja, posylajučyś na vidsutnisť nakazu zi stolyci.
Otrymavšy vidmovu, Cegeľśkyj vidrazu poїhav do Vidnja, de jogo čekav Prezydent Rady Petruševyč. Ce bula ostannja sproba ukraїnciv porozumitysja z urjadom imperiї ta zberegty її cilisnisť, ščo moglo staty garantijeju bezpeky vid poljakiv. Pislja dejakyh narad prem’jer-ministr Ljamaš zapevnyv ukraїnciv, ščo najblyžčym časom do Lvova z vidpovidnym doručennjam peredaty vladu Radi vyrušyť kur’jer.
«U peremogy tysjača baťkiv» — tož vidčuvajučy duh času, nyzka ukraїnśkyh oficeriv utvoryly Centraľnyj vijśkovyj komitet. Vynyk cej komitet šče u veresni na zustriči u kav’jarni «Renesans» (teperišnja «Puzata hata» u Lvovi). Vin skladavsja iz ukraїnśkyh staršyn ta oficeriv avstrijśkogo vijśka i sičovyh striľciv: Petra Bubely, Ljudomyra Ogonovśkogo, Dmytra Paliїva, Senja Ğoruka ta inšyh. Paraleľno zi zgadanymy vyšče politykamy vijśkovyky rozrobljaly plan zbrojnogo perevorotu u Lvovi ta mistah Galyčyny. 30 žovtnja 1918-go do nyh dolučyvsja sotnyk Dmytro Vitovśkyj, zaprošenyj očolyty povstannja čerez svoju velyčeznu populjarnisť sered striľciv.
Poľśki vijśkovi ta polityčni kola, posylajučyś na «deržavotvorču nezdatnisť» zahidnyh ukraїnciv ta neobhidnisť ob’jednannja Galyčyny u «strategičnu Poľšču, jaka ohoronjala b Jevropu vid biľšovykiv», zaručyvšyś pidtrymkoju SŠA i Antanty, stvoryly u Paryži Poľśkyj Nacionaľnyj Komitet. 28 žovtnja u Krakovi bulo utvoreno Poľśku Likvidacijnu Komisiju, cillju jakoї bulo provedennja u Lvovi v nič z 2 na 3 lystopada zbrojnogo vystupu z vstanovlennjam poľśkoї vlady, pro ščo bulo poperedženo namisnyka Galyčyny j avstrijśkyj urjad. Pryїzd Komisiї do Lvova buv zaplanovanyj na 1 lystopada.
Dejaki učasnyky proponuvaly čekaty manifestu z Vidnja, prote predstavnyk Centraľnogo Vijśkovogo Komitetu Dmytro Vitovśkyj napoljagav na zbrojnomu zahoplenni vlady: «Jakščo cijeї noči my ne viźmemo Lviv, to zavtra viźmuť jogo poljaky!»
Vitovśkyj perekonav členiv Nacionaľnoї Rady vdatysja do vystupu. Načaľnyk štabu Semen Goruk rozislav kur’jeriv do komisariv povitiv z nakazom u nič na 1 lystopada vzjaty vladu na miscjah. Komandyrovi polku USS Osypu Bukšovanomu bulo nakazano vyїhaty z bojovymy častynamy do Lvova. Komisaru Peremyšlja nakazano zajnjaty misto i znyščyty mist čerez Sjan, ščob ne propustyty čerez ričku «ni odnogo poljaka».
Osnovnu zbrojnu sylu ukraїnciv stanovyly 15-j ternopiľśkyj, 19-j ľvivśkyj, 41-j černivećkyj polky , 30-j, 50-j ta 90-j kureni USS, zagaľna čyseľnisť jakyh 25 žovtnja stanovyla 2400 osib. Odnak, biľšisť častyn ne buly bojovymy, ne vystačalo oficeriv. Natomisť poljaky rozrahovuvaly zajnjaty Lviv 2-3 lystopada bez zajvyh zusyľ. Na naradi staršyn u Narodnij gostynyci uvečeri 31 žovtnja z’jasuvalosja, ščo v rozporjadženni štabu povstannja vśogo blyźko 1400 striľciv i 60 staršyn. Na zasidanni, jake zgodom perebralosja do kam’janyci «Prosvity» na plošči Rynok, a potim u Narodnyj dim, 35 prysutnih komandyriv otrymaly konkretni bojovi zavdannja dlja zahoplennja najvažlyvišyh ob’jektiv Lvova ta rozzbrojennja neukraїnśkyh pidrozdiliv.
Jak rozgortalysja podiї u Lvovi?
Dijstvo počalosja o 4-ij godyni ranku. Peršočergovym zavdannjam bulo zneškodyty ti syly, ščo mogly čynyty zbrojnyj opir. Zagin poručyka Teodora Martyncja rozzbroїv suprovidnyj bataľjon 41-go polku pihoty, ščo skladavsja zi soldat inšyh nacionaľnostej ta kvartyruvavsja na todišnij vulyci Zyblikevyča.
U školi im. Konarśkogo okremo mistylysja ugorśki soldaty, tudy vyrušyv zagin poručyka Illi Cokana. Dlja peremovyn z nymy naperedodni bulo nadrukovani speciaľni lystivky ugorśkoju movoju, jaki peredaly oficeram korpusu. Čerez dejakyj čas na budivli školy z’javylosja povidomlennja pro nejtralitet ugorciv.
Zalyšalasja lyše policija, ščo mistylasja na vulyci Gorodoćkij. Rivno o 4-ij do kazarm policiї zajšov zagin na čoli z Ljudomyrom Ogonovśkym, odnym iz komanduvačiv vijśkovogo komitetu. Policijanty, sered jakyh tež bulo čymalo inozemciv, dobroviľno sklaly zbroju.
Dodatkovo bulo zahopleno Golovnu poštu, vsi zaliznyčni dvirci, radio, vidključeno miśkyj telefon ta mižnarodnu telegrafnu liniju. Zahopleno miśku vijśkovu komendaturu ta internovano komanduvača Lvova generala Pfeffera.
Horunžyj Sendećkyj zi svoїm viddilom zajnjav namisnyctvo ta internuvav grafa fon Gujna. Vrešti, zagin Martyncja zajnjav golovnu sporudu mista – Ratušu. Zrazu z’javylasja ideja vyvisyty na veži ukraїnśkyj prapor, odnak tut vynykly trudnošči. Speršu striľci musyly pobigaty u pošukah samogo polotna. Jak zgaduvav učasnyk cyh podij Mykola Pačovśkyj, ridnyj pleminnyk vidomogo poeta Vasylja Pačovśkogo, sukno znajšly vrešti u budivli «Narodnoї torgovli» na Rynku, a družyna dyrektora Lazorka osobysto sila za mašynku, aby zšyty synju ta žovtu tkanynu dokupy.
Vzjavšy gotovyj prapor, Pačovśkyj razom iz hudožnykom, striľcem Levom Ğecom ta 17-ričnym Stepanom Pańkivśkym sprobuvav pidnjatysja na ratuševu vežu. Ščorazu dveri, vhidni do veži ta ti, ščo vyvodjať na samu platformu, vyjavljalysja začynenymy – pryhodyloś bigaty u pošukah ključa, storoža, naviť pogrožuvaty postrilamy, aby vrešti potrapyty na veršynu.
O 6 ranku 1 lystopada 1918 roku syńo-žovtyj stjag zamajoriv nad golovnoju vežeju mista. Lviv vperše z 1349 roku perebuvav v ukraїnśkyh rukah. Stalosja ce protjagom dvoh godyn bez žodnoї krapli krovi ta majže bez žodnogo postrilu. Lviv, zasnuvšy v žovtni šče v monarhiї Gabsbruğiv, prokynuvsja u lystopadi v Ukraїnśkij deržavi.
Jakymy buly naslidky povstannja dlja Galyčyny?
Lystopadovyj čyn spryčynyv utvorennja Ukraїnśkoї Deržavy ploščeju 70 tys. km². 9 lystopada bulo sformovano її urjad — Deržavnyj Sekretariat. 13 lystopada 1918 roku Ukraїnśka Deržava otrymala novu nazvu zgidno z pryjnjatym Radoju Tymčasovym osnovnym zakonom — Zahidnoukraїnśka Narodna Respublika. Vtim, ce pryzvelo do oporu poljakiv i rozgortannja z peršyh dniv isnuvannja ZUNR poľśko-ukraїnśkoї vijny. Tak, uže 1 lystopada u Lvovi poľśke naselennja mista rozpočalo pidgotovku do neї. Poľśkyj štab rozmistyvsja u Budynku tehnikiv (na sučasnij vulyci Gorbačevśkogo) ta Školi imeni Senkevyča (śogodni — vul. Zaliznjaka, 21). Pid večir 1 lystopada naprykinci vulyci Kopernika z’javylysja perši zbrojni vuzly poľśkyh boїvok.
Na pam’jať pro Lystopadovyj čyn u centri Lvova nazvano vulycju. Ščoroku, 1 lystopada, u Lvovi vidznačajuť Deń Lystopadovogo čynu.
Jakymy buly naslidky Lystopadovogo povstannja u Lvovi dlja «velykoї Ukraїny»?
Nedaremno avstrijśkyj namisnyk, pokydajučy Lviv, skazav oficeram ZUNR: «Meni staromu zdajeťsja, ščo sprava ne pide tak legko, jak počalasja. Vaši protyvnyky — ce zavzjati ljudy». Tymčasovyj osnovnyj zakon pro deržavnu samostijnisť ukraїnśkyh zemeľ kolyšńoї Avstro-Ugorśkoї monarhiї zaprovadžuvav nazvu novoї deržavy – Zahidno-Ukraїnśka Narodna Respublika. Odnak zakripyty uspih galyčany ne zmogly. Pislja misjacja zatjatyh boїv ukraїnci buly zmušeni zalyšyty svoju stolycju. Utvoryvsja protjažnyj ukraїnśko-poľśkyj front. Spočatku boї nosyly pozycijnyj harakter. Ce nadalo zmogu ZUNR oblaštuvaty deržavni spravy: provesty reformy, sformuvaty dijevyj urjad, administraciju, vijśko.
Dopomoga Kyjeva, na jaku rozrahovuvaly deržavni muži ZUNR, pidpysujučy Akt Zluky 22 sičnja 1919 roku, ne dopomogla vygraty vijnu z Poľščeju. Poľśki vijśka za pidtrymky peremožnoї Antanty okupuvaly majže vsju Shidnu Galyčynu. Vidčajdušnyj kontrnastup – Čortkivśka ofenzyva – lyše nenadovgo vypravyv sytuaciju. Vrešti urjad i armija ZUNR buly zmušeni peretnuty Zbruč i ob’jednatysja iz sylamy Dyrektoriї na Podilli.
U 1921 roci, pislja kiľkoh vojen radjanśkoї Rosiї z UNR, majže vsja terytorija Ukraїny opynylasja pid kontrolem okupanta. Ryźkyj myr, pidpysanyj u berezni togo ž roku miž radjanśkymy urjadamy Rosiї j Ukraїny ta Poľščeju, faktyčno pohovav samostijnyćki plany urjadiv UNR i ZUNR. Raniše, 1918-go Rumunija okupuvala Bukovynu, 1919-go do novostvorenoї Čehoslovaččyny vidijšlo Zakarpattja. Dolju Shidnoї Galyčyny bulo vyrišeno 1923 poku na Paryźkij konferenciї – її pryjednaly do Poľšči.
U pidgotovci kartky vykorystano materialy Vikipediї, UINP ta resursu «Fotografiї starogo Lvova»