Oleksandr Meľnyk
Jakoju bula istorija stanovlennja profspilok u sviti na samomu počatku i v Ukraїni zokrema? Pro ce — u 7 faktah.
Pojava profspilok
Vperše vynykajuť profspilky v kraїnah Zahidnoї Jevropy i v SŠA naprykinci XVIII st., a v Ukraїnu cej ruh distajeťsja v zaključnij čverti XIX. Liderom staje Shidna Galyčyna, ščo na toj čas bula u skladi Avstro-Ugorśkoї imperiї. Peredumovoju pojavy profspilok tut stalo tradycijne cehove vyrobnyctvo ta zvyčka cehovyh majstriv zahyščaty svoї interesy. 1867 roku tut legalizujuť profspilkovyj ruh. A z 1870 roku — dozvoljajuť členam profspilok strajkuvaty v boroťbi za prava. Odnako nedovgo protryvala cja voľnycja, zumovlena syndykalistśkym ruhom. Vže u 1880-h rokah strajky ta syndykalistśki profspilky masovo prydušuje vlada Avstro-Ugorščyny — i tak vynykajuť profspilky na osnovi hrystyjanśkoї vzajemodopomogy. Inteliğencija pryhodyť na dopomogu robitnykam. U perši desjatylittja XX st. utvorjujuťsja včyteľśki profspilky na terytoriї Shidnoї Galyčyny(«Vzajemna pomič ukraїnśkogo včyteľstva»; iz 1905 roku). Zgodom — ob’jednannja službovciv kooperatyvnyh ustanov («Supruga»; iz 1914 roku). Najbiľšyj vplyv ukraїnci v toj čas maly v internacionaľnyh profspilkah tjutjunnykiv ta zaliznyčnykiv. Vidbuvajeťsja strimkyj rozvytok profspilkovogo ruhu. Jakščo 1892 roku galyćki profspilky maly 856 učasnykiv, to vže 1904 — 5912 členiv. Vtim, ce bula kraplja u mori: do 1914 do profspilok u zahidnoukraїnśkyh zemljah vstupyly menše 10% najmanyh pracivnykiv. Perša Svitova vijna negatyvno vplynula na ruh profspilok u Shidnij Galyčyni.
Ščo stosujeťsja Zakarpattja ta ukraїnśkyh zemeľ Centru, Pivdnja ta Shodu, to tut profspilky vynykly na porubižži XIX ta XX stoliť. Na terytoriї, jaka kontroljuvalasja carśkym imperśkym urjadom, sam urjad častkovo i zaohočuvav utvorennja profspilok. Tak namagalysja kontroljuvaty dijaľnisť najmanyh pracivnykiv. Osnovnymy oseredkamy utvorennja profspilok stavaly tovarystva vzajemodopomogy, rady cehovyh upovnovaženyh, sojuzy robitnyčyh remisnykiv ta strajkovi komitety.
Jak podiї 1905—1907 rokiv vplynuly na profspilkovyj ruh
Masovyj «spalah» profspilkovogo ruhu — ce period polityčnoї ta ekonomičnoї revoljuciї 1906—1907 rokiv. Same todi formujuťsja dogovirni vzajemyny miž pracivnykom ta pracedavcem. Počynajeťsja formuvannja profspilok na osnovi predstavnyćkyh organiv iz robitnyčogo seredovyšča. Taki organy vidpovidaly za obstojuvannja interesiv kolektyvu pry ukladanni sezonnyh ta postijnyh ugod iz robotodavcjamy. V cej period vynykajuť spočatku rizni komisiї — jak pravylo, na zavodah ta fabrykah, na velykomu vyrobnyctvi. Uprodovž 1905 roku na ukraїnśkyh zemljah, pidkontroľnyh carśkomu urjadovi, vynyklo 30 peršopočatkovyh profspilok novogo typu. Perši z nyh formuvalysja na pidpryjemstvah girnyčoї spravy, metalurgijnogo kompleksu ta mašynobudivnoї sfery. Do kincja togo ž roku bulo sformovano 107 profspilok:
- 30 — v Odesi,
- 18 — u Kyjevi,
- 13 — u Harkovi,
- 11 — u Dnipri,
- 8 — u Mykolajevi,
- 27 — u Poltavi.
Zagaľna polityčna nestabiľnisť togo času vplyvaje i na harakter dijaľnosti profspilok. Okrim ekonomičnyh cilej ta obstojuvannja spravedlyvoї zarplatni, profspilkovi komitety počynajuť protestuvaty proty svavillja carśkoї policiї, vystupajuť proty represij ta zajavljajuť pro bažannja vysuvaty svoїh delegativ.
Stanovyšče profspilok v Ukraїni na toj čas bulo legalizovane zakonom pro «Tymčasovi pravyla pro tovarystva i spilky» vid 4 bereznja 1906 roku — ščopravda, lyše tyh, hto viv myrni vystupy za zahyst ekonomičnyh prav i ne mav polityčnyh zaklykiv ta gasel. Vidtak vidbuvajeťsja rozdilennja profspilkovogo ruhu na legaľno vyznanyj ta pidpiľnyj.Do seredyny 1907 na ukraїnśkyh zemljah dijalo 230 legaľnyh ta 60 nelegaľnyh profspilok. Zagalom do їhńogo skladu vhodyly 60 tys pracivnykiv riznyh zavodiv, kompanij ta fabryk. Okremi buly polityzovanymy, ale v perevažnij biľšosti profspilky togo času funkcionuvaly jak kasy vzajemodopomogy čy dobrovoľči robitnyči tovarystva.
Strajkovyj ruh ta pryčyny jogo vynyknennja na ukraїnśkyh terenah
U roky ekonomičnoї kryzy ta politčnoї reakciї (1907—1910) strajokvyj ruh perevažno očoljuvaly nelegaľni profspilky, v toj čas jak legalizovani prodovžuvaly myrne obstojuvannja ekonomičnyh vymog. Vony často nadavaly materiaľnu dopomogu tym, hto buv zviľnenyj čy vidstoronenyj vid roboty čerez učasť u nelegaľnij profspilci čy polityčnyh strajkah. Strajkovyj ruh v cej čas perevažno nosyť ekonomičnyj harakter, bo pov’jazanyj iz uskladnennjam sytuaciї na rynku praci v togočasnij Ukraїni. Ključovym naprjamkom sociaľnoї dijaľnosti profspilok staje stvorennja kas likarnjanoї dopomogy. Travmatyzm na vyrobnyctvi u ti časy v Ukraїni buv nadzvyčajno vysokym, a medyčnu dopomogu vlasnyky pidpryjemstv jak pravylo ne oplačuvaly. Todi ž z’javljajuťsja sproby robitnyčyh profspilok spivpracjuvaty iz social-demokratamy ta obyraty delegativ do parlamentu. Ce robyly, ščoby zahystyty prava pracivnykiv pidpryjemstv šljahom napracjuvannja vidpovidnogo zakonodavstva.
Koly v ukraїnśki profspilky pryhodyť polityka
Polityčni vymogy v dijaľnosti ukraїnśkyh profspilok vynykajuť v period peršoї Svitovoї. Do ekonomičnyh pryčyn strajkiv dodajuťsja šče j suspiľni:
- prypynennja vijny (u lavi vijśka perevažno služyly predstavnyky miśkogo naselennja, sered jakyh značnu častynu skladaly robitnyky),
- demokratyzaciju suspiľnogo ladu,
- garantuvannja svobody slova, presy, zibrań.
Novyj poštovh rozvytkovi profspilkovogo ruhu nadala Ljutneva revoljucija 1917 roku. Tymčasovyj urjad uhvalyv zakon pro svobodu koalicij, miscevi komisariaty praci. V cej čas vynykajuť fabryčno-zavodśki komitety. Zgodom do procesu pidkorennja profspilok pidključajuťsja odrazu nyzka partij. Borotysja za interesy pracivnykiv obicjajuť menšovyky, esery, biľšovyky ta partiї jevrejśkogo (Bund) i ukraїnśkogo proletariatu (USDP, UPSR). Ukraїnśki partiї očolyly profspilky včyteliv, zaliznyčnykiv, robitnykiv cukrovarnoї promyslovosti ta dejakyh pidpryjemstv obrobnoї j vydobuvnoї promyslovosti. Strajkovyj ruh pljus vplyvovisť polityčnyh ruhiv dajuť zmogu robitnykam otrymaty praktyku kolektyvnyh ugod, vstanovyty na zavodah ta fabrykah 8-godynnyj robočyj deń ta pravo na strahuvannja na vypadok hvoroby.
Profspilky v časy UNR ta vyzvoľnyh zmagań
U dobu Ukraїnśkoї Narodnoї Respubliky profspilky domoglysja vid Ukraїnśkoї Centraľnoї Rady prava na predstavnyctvo v organah vlady, dozvolu na strajky ta bezposerednju učasť u formuvanni miscevyh organiv i birž praci. Na zahidnoukraїnśkyh zemljah u dobu Zahidnoukraїnśkoї Narodnoї Respubliky delegaty profspilok zasidaly v Ukraїnśkij nacionaľnij radi ZUNR i obijmaly posady v Deržavnomu sekretariati Zahidnoukraїnśkoї Narodnoї Respubliky. A organizacija zaliznyčnykiv stvoryla zagaľnyj kuriń pid provodom I.Sijaka.
U Zahidnij Ukraїni za dekretom urjadu Poľšči «Pro unifikaciju i centralizaciju profspilkovogo ruhu» vid 8 ljutogo 1919 vsi profspilky buly zobov’jazani vstupyty do zagaľnopoľśkogo Sojuzu profspilok Poľšči. Do kincja 1921 roku do Sojuzu profspilok Poľšči uvijšly 18 profspilok Lvivśkogo, Stanislavśkogo, Tarnopiľśkogo i Volynśkogo vojevodstv. Їhnje ob’jednannja očolyla Okružna profspilkova komisija u Lvovi.
U profspilkovomu rusi Galyčyny dominuvaly zagaľnopoľśki profspilkovi ob’jednannja — jak prourjadovi tred-junionistśki, tak i revoljucijni. 1933 roku iz Sojuzom profspilok Poľšči ob’jednalysja hrystyjanśki profspilky. Do 1939 roku ta okupaciї Poľšči aktyvnisť zberegly lyše «Vzajemna pomič ukraїnśkogo včyteľstva» ta «Spilka ukraїnśkyh pryvatnyh urjadovciv». Na Zakarpatti za čeśkoї vlady i ugorśkoї okupaciї ta v Bukovyni Pivničnij pid Rumunijeju ukraїnśkyj profspilkovyj ruh ne rozvyvavsja čerez brak kadrovogo skladu, finansuvannja ta faktory vnutrišńoї konkurenciї riznyh gromadśkyh syl.
Profspilky ta vidnovlennja ukraїnśkoї nezaležnosti
1992 roku iz vidnovlennjam Nezaležnosti rozpočalasja konsolidacija profspilkovyh ob’jednań. Stanom na 1998 rik vže bulo 10 nacionaľnyh mižgaluzevyh ob’jednań i 14 galuzevyh profspilok, ščo ne vvijšly do skladu mižgaluzevyh centriv. Najčyslennišoju sered nyh bula Federacija profspilok Ukraїny, kotra ob’jednuvala 17,7 mln osib. Uśogo do profspilok Ukraїny vhodylo 23,5 mln osib. Zakonodavstvo, ščo vyznačalo zasady їhńoї dijaľnosti, bulo uhvalene naprykinci 1990-h.
Čy dijevymy je profspilky śogodni
Na žaľ, musymo konstatuvaty, ščo v sučasnij Ukraїni profspilkovi organizaciї ta ob’jednannja najčastiše vykorystovujuťsja u polityčnyh procesah, aniž u rozrobci reaľno dijevogo zakonodavstva dlja zahystu prav ğenderno čutlyvyh grup, molodi čy pensioneriv. Na časi — reformuvannja profspilkovogo ruhu ta onovlennja kadrovogo skladu kerivnyh organiv biľšosti profspilok v Ukraїni. Takož profspilku potrebujuť formuvannja teoretyčnoї ta praktyčnoї bazy їhńoї dijaľnosti za jevropejśkym zrazkom.